Citation link:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0168
IZABELLA GALICKA
12 Do dziś dotrwały kościoły z w. XVI w Długiej Kościelnej, Bogu-
Bzycach, Janisławicach, Rębowie oraz z pocz. w. XVII w Zakrzewie.
13 Cegła użyta była już przy budowie bazyliki czerwińskiej w 2 ćwierci
w. XII, będąc zresztą najwcześniejszym przykładem zastosowania tego
materiału w Polsce, jednakże w tym wypadku został zapewne sprowadzony
obcy warsztat budowlany z własną technologią w zakresie produkcji cegły
(por. T. MROCZKO, Czerwińsk romański, Warszawa 1972. s. 16 oraz
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. X, d. woj. warszawskie, pod red. I. GA-
LICKIEJ i H. SYGIETYŃSKIEJ, z. 16, Płońsk i okolice, oprac. autor-
skie I. GALICKA i H. SYGIETYŃSKA. Inw. wstępną przepr. D. KACZ-
MARZYK, Warszawa 1979, s. VIII.
14 AD PI. Ep. 10.465.
15 Np. m.in. tzw. kościół Rozesłańców (czyli p.w. Rozesłania Aposto-
łów) w Łomży murowany przed 1396, wyburzony przed 1787, kościół
w Wiskitkach, wzniesiony na nowo 1572—1585, którego starsze części
(z w. XIV?) odkryto ostatnio pod wieżami, być może I fara w Ciechanowie,
tradycyjnie wiązana z datą 1353, nie istniejący kościół w Gostyninie,
wzniesiony po 1382 itd.
16 Np. z fundacji kapituły warszawskiej kolegiaty św. Jana wzniesiono
kościół w Cegłowie w 2 ćwierci w. XVI, zaś z fundacji kapituły płockiej
kościół w Gralewie w 2 poł. w. XV, lub 1 poł. w. XVI.
17 Benedyktyni w Płocku ok. 1540 i w Szczepankowie w 1537—1547;
augustianie w Ciechanowie w 1 ćwierci w. XVI i w Warszawie w wieku
XV, bernardyni w Warszawie w. XV — pocz. w. XVI oraz w Przasnyszu
1588—1618, a karmelici w Płońsku w 1 poł. w. XVI, Franciszkanie wznieśli
na przełomie w. XV/XVI murowane prezbiterium swego kościoła w Wyszo-
grodzie. Nie zachowały się kościoły — kanoników regularnych w Warszawie,
norbertanek w Płocku i dominikanów w Płocku, Sochaczewie, Warce
i Łowiczu. O przywiązaniu dominikanów do tradycji świadczą formy prez-
biterium warszawskiego kościoła z pocz. w. XVII.
18 Istnieją liczne zapisy testamentowe mieszczan pro fabricae ecclesiae,
m.in. dla kościoła w Ciechanowie z lat 1509—1516. Pult. Test. 390, 402,
420, 429, 460, 466, 467.
19 Zachowane kościoły w: Łowiczu z 1404, Sierpcu z 1518—1519
i w Rawie Mazowieckiej z w. XVI. Nie zachowane — w Ciechanowie po
1538, Łomży sprzed 1473 oraz w Przasnyszu z w. XV/XVI, w 1877 przero-
biony na browar, rozebrany po drugiej wojnie światowej.
20 Np. w kościele w Łęgu kamień w formie głowy ludzkiej, w kolegiacie
pułtuskiej kamień w formie głowy ludzkiej w kapturze, w Nowym Mieście
na pd. szkarpie prezbiterium kamienie w formie głowy konia, maski,
tarczy herbowej. Liczne kamienie młyńskie i kule widnieją w elewacjach
m.in. kościołów w Bodzanowie, Makowie, Niedźwiadnej, w kościele NP
Marii w Pułtusku itd.
21 Np. w Miszewie Murowanym z 1446—1447 lub w Sierzchowych
z 1 poł. w. XVI.
22 Kościoły w Giżycach po 1439, Kozłowie Szlacheckim ok. 1470,
Drobinie ok. 1477 (pierwotnie z wieżą od zach.), Bożewie z w. XV/XVI,
Białej Rawskiej przed 1518, Dzierzgowie po 1516, Gołyminie z 1 ćwierci
w. XVI, Sierpcu p.w. św. Ducha z 1518—1519, Kobylnikach z ok. 1521,
Stanisławowie z ok. 1530 (gruntownie przekształcony w w. XIX i zrekon-
struowany po zniszczeniu 1944), Płocku — benedyktynów z ok. 1540,
Pawłowie sprzed poł. w. XVI, Cegłowie z 2 ćwierci w. XVI, Płońsku z 1 poł.
w. XVI, Rawie Mazowieckiej — św. Ducha z w. XVI, Piasecznie z ok.
1565 (pierwotnie z wieżą od zach.) i Niedźwiadnej z 2 poł. w. XVI. Można
przypuścić, że do tego typu należał też w swej pierwotnej formie kościół
w Krasnem z 1570—1575 (z wieżą zach. wtopioną w korpus).
23 Kościoły w Kozłowie Biskupim z 1443, Bodzanowie z 2 poł. w. XV
lub 1 poł. w. XVI (z nie istniejąca już wieżą od zach. i dobudowaną apsydą
od wsch.), Sierzchowych z 1 poł. w. XVI.
24 Kościoły w Łęgu Probostwie z pocz. w. XV i ok. 1470, Krysku —
ok. 1481, Miastkowie z 4 ćwierci w. XV (zachowane jest prezbiterium
i fragmenty nawy), Sierpcu — fara z 2 poł. w. XV (z wieżą od zach.) oraz
benedyktynek z 1483—1513, Dziertarzewie z końca w. XV lub pocz.
w. XVI, Czernicach Borowych z pocz. w. XVI, Sobocie z ok. 1518, Serocku
przed 1525 (z wieżą od zach.), Szreńsku przed 1531, Radzyminie z 1 poł.
w. XVI, Krajkowie z 1 poł. w. XVI, Chojnatej z w. XVI i Siecieniu z 1584
(z wieżą od zach.).
25 Kościoły w Łowiczu p.w. św. Ducha z 1404, Nowym Mieście ok.
1470, Bogatem przed 1471, Gralewie z 2 poł. w. XV, lub 1 poł. w. XVI,
Tarchominie z ok. 1518, Grójcu z 1 tercji w. XVI, Tarczynie z 1 tercji
w. XVI, Krzynowłodze Małej przed 1522, Różanie z 1 poł. w. XVI (w swej
pierwotnej formie), Pułtusku — NP Marii ok. 1560, Cieksynie ok. 1560
(z wieżą od pn.), Kiernozi z w. XVI (z wieżą od zach.), Żelachowie-Ojrza-
nowie przed 1561 (z wieżą od zach.), Wiskitkach z 1572—1585 (całkowicie
przekształcony, z dwiema wieżami od zach.), Łowiczu — bernardynów
z ok. 1582, Przasnyszu — bernardynów z 1598—1618. Przykładem trwania
typu w głąb w. XVII jest kościół w Kuczborku z ok. 1690 (z wieżą od
zach.).
26 Były takie próby w odniesieniu do kościołów prostokątnych (ŚWIE-
CHOWSKI, Regiony..., o.c., s. 126, 128). W rzeczywistości uwaga taka
może dotyczyć kościołów budowanych do połowy w. XVI.
27 Kościoły w Broku 1560, Głogowcu 1660 i Chruślinie 1554-—1558,
przypisywane Janowi Baptyście Wenecjaninowi oraz jego naśladowcy
(KUNKEL, o.c., s. 30—31, 36), Guminie z 1 poł. w. XVI, Wawrzyszewie
z 1543—1548 i Krzemienicy z 1568—1600.
28 Kościoły w Makowie Mazowieckim ok. 1490, Andrzejowie z 1526—
1605 (z wieżą od zach.), Szczepankowie — benedyktynów 1540—1550
(z wieżą od zach.).
29 Kościół w Wąsoczu z 2 poł. w. XV i ok. 1534.
30 Bazylika pułtuska sprzed 1443 przekształcona była na pseudoba-
zylikę podczas przesklepiania. Być może miało to miejsce ok. 1480 (wówczas
dobudowano do korpusu nawowego kaplice). Przemawiałaby za tym forma
wsporników żeber sklepiennych w kształcie stożkowych ceglanych konsolek,
analogicznych do wsporników z kościoła w Krysku z 1480.
31 W Pułtusku i Łomży o prezbiterium zamkniętym wielobocznie,
w Ciechanowie, Wiznie, Kłeczkowie, Zakroczymiu i Karniewie — prosto-
kątnym. Kościół w Karniewie, podobnie jak w Andrzejewie, ma skośnie
ścięte narożniki zach.
32 Np. w farze w Ciechanowie czy w kościele w Bielawach.
33 Np. w kościele w Winnicy.
34 Np. w kościołach w Bielawach, Łomży, Szczepankowie czy w kole-
giacie pułtuskiej.
35 Zwróciła na to uwagę GRUDZIŃSKA, o.c., s. 48—49, 69.
36 Występuje tu najwcześniejszy przykład kaplic transeptowych. Para
pomieszczeń flankujących prezbiterium ma analogię w układzie fary w Wę-
growie z 1506—1536, por. GRUDZIŃSKA, o.c., s. 51.
37 Analogią do Jeżewa może być kościół w wielkopolskim Lussowie
z 1499.
38 A. GRZYBKOWSKI, Kościół w Gosławicach. Zagadnienie genezy,
„Kwart. Urb. i Arch." XV, 1971, z. 4, s.
39 Por. R.M. KUNKEL, Dwie centralne kaplice: w Gnieźnie i w Pułtus-
ku, „Biul. Hist. Sztuki" XLV, 1983, nr 3—4, s. 289; Autor sądzi, że kaplica
ta przeznaczona była na mauzoleum własne Łaskiego i dopuszcza myśl
o istnieniu pierwotnie jeszcze dwóch apsyd, może zlikwidowanych w 1626.
Tezy tej nie potwierdziły jednak ostatnie badania archeologiczne. Wskutek
otynkowania nie można też określić wątku muru.
40 W dotychczasowej literaturze datowany na 1531. Przesunięcie da-
towania umożliwiła kwerenda K. Pacuskiego.
41 Fara w Sierpcu, kościoły w Serocku, Kiernozi, Łęgu Probostwie,
Andrzejewie, Szczepankowie, Żelachowie-Ojrzynowie, Luszynie, Siecieniu,
Kuczborku.
42 M. in. w kościołach w Andrzejewie, Drobinie, Kłeczkowie, Kobylni-
kach, Kozłowie Biskupim, Lęgu Probostwie, Rosochatem, Szreńsku,
Tarczynie, Wąsoczy.
43 Znamienne jest, że zachowane przykłady w kościołach w Łomży,
Wiźnie, w kolegiacie i kościele NMP w Warszawie, oraz — śladowo —
w Ciechanowie znajdują się w miastach będących siedzibami książęcymi,
por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. IX, woj. łomżyńskie, pod red.
M. KAŁAMAJSKIEJ-SAEED, z. 1, Łomża i okolica, oprac autorskie
M. KAŁAMAJSKA-SAEED. Wstępną inw. przepr. I. GALICKA i A. SY-
GIETYŃSKA Warszawa 1982, s. X—XI; GRUDZIŃSKA, o.c., s. 35—
36.
44 Np. w Kraszewie, przy drewnianym kościele z w. XVII, murowana
późnogotycka kaplica z w. XVI. Przy kolegiacie pułtuskiej, warszawskiej,
farze płockiej, kościołach w Ciechanowie, Krasnem, Kobylnikach itd.
istniały gotyckie kaplice, powstałe często z fundacji bractw lub cechów.
45 Np. w kościele augustianów w Ciechanowie, Czernicach Borowych,
Jeżewie, Krajkowie, Nowym Mieście, Szreńsku.
46 Np. w kościele w Andrzejewie czy w Łęgu Probostwie.
47 Kościoły w Serocku, Pawłowie, Zakroczymiu, Cegłowie, Piasecznie.
162
12 Do dziś dotrwały kościoły z w. XVI w Długiej Kościelnej, Bogu-
Bzycach, Janisławicach, Rębowie oraz z pocz. w. XVII w Zakrzewie.
13 Cegła użyta była już przy budowie bazyliki czerwińskiej w 2 ćwierci
w. XII, będąc zresztą najwcześniejszym przykładem zastosowania tego
materiału w Polsce, jednakże w tym wypadku został zapewne sprowadzony
obcy warsztat budowlany z własną technologią w zakresie produkcji cegły
(por. T. MROCZKO, Czerwińsk romański, Warszawa 1972. s. 16 oraz
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. X, d. woj. warszawskie, pod red. I. GA-
LICKIEJ i H. SYGIETYŃSKIEJ, z. 16, Płońsk i okolice, oprac. autor-
skie I. GALICKA i H. SYGIETYŃSKA. Inw. wstępną przepr. D. KACZ-
MARZYK, Warszawa 1979, s. VIII.
14 AD PI. Ep. 10.465.
15 Np. m.in. tzw. kościół Rozesłańców (czyli p.w. Rozesłania Aposto-
łów) w Łomży murowany przed 1396, wyburzony przed 1787, kościół
w Wiskitkach, wzniesiony na nowo 1572—1585, którego starsze części
(z w. XIV?) odkryto ostatnio pod wieżami, być może I fara w Ciechanowie,
tradycyjnie wiązana z datą 1353, nie istniejący kościół w Gostyninie,
wzniesiony po 1382 itd.
16 Np. z fundacji kapituły warszawskiej kolegiaty św. Jana wzniesiono
kościół w Cegłowie w 2 ćwierci w. XVI, zaś z fundacji kapituły płockiej
kościół w Gralewie w 2 poł. w. XV, lub 1 poł. w. XVI.
17 Benedyktyni w Płocku ok. 1540 i w Szczepankowie w 1537—1547;
augustianie w Ciechanowie w 1 ćwierci w. XVI i w Warszawie w wieku
XV, bernardyni w Warszawie w. XV — pocz. w. XVI oraz w Przasnyszu
1588—1618, a karmelici w Płońsku w 1 poł. w. XVI, Franciszkanie wznieśli
na przełomie w. XV/XVI murowane prezbiterium swego kościoła w Wyszo-
grodzie. Nie zachowały się kościoły — kanoników regularnych w Warszawie,
norbertanek w Płocku i dominikanów w Płocku, Sochaczewie, Warce
i Łowiczu. O przywiązaniu dominikanów do tradycji świadczą formy prez-
biterium warszawskiego kościoła z pocz. w. XVII.
18 Istnieją liczne zapisy testamentowe mieszczan pro fabricae ecclesiae,
m.in. dla kościoła w Ciechanowie z lat 1509—1516. Pult. Test. 390, 402,
420, 429, 460, 466, 467.
19 Zachowane kościoły w: Łowiczu z 1404, Sierpcu z 1518—1519
i w Rawie Mazowieckiej z w. XVI. Nie zachowane — w Ciechanowie po
1538, Łomży sprzed 1473 oraz w Przasnyszu z w. XV/XVI, w 1877 przero-
biony na browar, rozebrany po drugiej wojnie światowej.
20 Np. w kościele w Łęgu kamień w formie głowy ludzkiej, w kolegiacie
pułtuskiej kamień w formie głowy ludzkiej w kapturze, w Nowym Mieście
na pd. szkarpie prezbiterium kamienie w formie głowy konia, maski,
tarczy herbowej. Liczne kamienie młyńskie i kule widnieją w elewacjach
m.in. kościołów w Bodzanowie, Makowie, Niedźwiadnej, w kościele NP
Marii w Pułtusku itd.
21 Np. w Miszewie Murowanym z 1446—1447 lub w Sierzchowych
z 1 poł. w. XVI.
22 Kościoły w Giżycach po 1439, Kozłowie Szlacheckim ok. 1470,
Drobinie ok. 1477 (pierwotnie z wieżą od zach.), Bożewie z w. XV/XVI,
Białej Rawskiej przed 1518, Dzierzgowie po 1516, Gołyminie z 1 ćwierci
w. XVI, Sierpcu p.w. św. Ducha z 1518—1519, Kobylnikach z ok. 1521,
Stanisławowie z ok. 1530 (gruntownie przekształcony w w. XIX i zrekon-
struowany po zniszczeniu 1944), Płocku — benedyktynów z ok. 1540,
Pawłowie sprzed poł. w. XVI, Cegłowie z 2 ćwierci w. XVI, Płońsku z 1 poł.
w. XVI, Rawie Mazowieckiej — św. Ducha z w. XVI, Piasecznie z ok.
1565 (pierwotnie z wieżą od zach.) i Niedźwiadnej z 2 poł. w. XVI. Można
przypuścić, że do tego typu należał też w swej pierwotnej formie kościół
w Krasnem z 1570—1575 (z wieżą zach. wtopioną w korpus).
23 Kościoły w Kozłowie Biskupim z 1443, Bodzanowie z 2 poł. w. XV
lub 1 poł. w. XVI (z nie istniejąca już wieżą od zach. i dobudowaną apsydą
od wsch.), Sierzchowych z 1 poł. w. XVI.
24 Kościoły w Łęgu Probostwie z pocz. w. XV i ok. 1470, Krysku —
ok. 1481, Miastkowie z 4 ćwierci w. XV (zachowane jest prezbiterium
i fragmenty nawy), Sierpcu — fara z 2 poł. w. XV (z wieżą od zach.) oraz
benedyktynek z 1483—1513, Dziertarzewie z końca w. XV lub pocz.
w. XVI, Czernicach Borowych z pocz. w. XVI, Sobocie z ok. 1518, Serocku
przed 1525 (z wieżą od zach.), Szreńsku przed 1531, Radzyminie z 1 poł.
w. XVI, Krajkowie z 1 poł. w. XVI, Chojnatej z w. XVI i Siecieniu z 1584
(z wieżą od zach.).
25 Kościoły w Łowiczu p.w. św. Ducha z 1404, Nowym Mieście ok.
1470, Bogatem przed 1471, Gralewie z 2 poł. w. XV, lub 1 poł. w. XVI,
Tarchominie z ok. 1518, Grójcu z 1 tercji w. XVI, Tarczynie z 1 tercji
w. XVI, Krzynowłodze Małej przed 1522, Różanie z 1 poł. w. XVI (w swej
pierwotnej formie), Pułtusku — NP Marii ok. 1560, Cieksynie ok. 1560
(z wieżą od pn.), Kiernozi z w. XVI (z wieżą od zach.), Żelachowie-Ojrza-
nowie przed 1561 (z wieżą od zach.), Wiskitkach z 1572—1585 (całkowicie
przekształcony, z dwiema wieżami od zach.), Łowiczu — bernardynów
z ok. 1582, Przasnyszu — bernardynów z 1598—1618. Przykładem trwania
typu w głąb w. XVII jest kościół w Kuczborku z ok. 1690 (z wieżą od
zach.).
26 Były takie próby w odniesieniu do kościołów prostokątnych (ŚWIE-
CHOWSKI, Regiony..., o.c., s. 126, 128). W rzeczywistości uwaga taka
może dotyczyć kościołów budowanych do połowy w. XVI.
27 Kościoły w Broku 1560, Głogowcu 1660 i Chruślinie 1554-—1558,
przypisywane Janowi Baptyście Wenecjaninowi oraz jego naśladowcy
(KUNKEL, o.c., s. 30—31, 36), Guminie z 1 poł. w. XVI, Wawrzyszewie
z 1543—1548 i Krzemienicy z 1568—1600.
28 Kościoły w Makowie Mazowieckim ok. 1490, Andrzejowie z 1526—
1605 (z wieżą od zach.), Szczepankowie — benedyktynów 1540—1550
(z wieżą od zach.).
29 Kościół w Wąsoczu z 2 poł. w. XV i ok. 1534.
30 Bazylika pułtuska sprzed 1443 przekształcona była na pseudoba-
zylikę podczas przesklepiania. Być może miało to miejsce ok. 1480 (wówczas
dobudowano do korpusu nawowego kaplice). Przemawiałaby za tym forma
wsporników żeber sklepiennych w kształcie stożkowych ceglanych konsolek,
analogicznych do wsporników z kościoła w Krysku z 1480.
31 W Pułtusku i Łomży o prezbiterium zamkniętym wielobocznie,
w Ciechanowie, Wiznie, Kłeczkowie, Zakroczymiu i Karniewie — prosto-
kątnym. Kościół w Karniewie, podobnie jak w Andrzejewie, ma skośnie
ścięte narożniki zach.
32 Np. w farze w Ciechanowie czy w kościele w Bielawach.
33 Np. w kościele w Winnicy.
34 Np. w kościołach w Bielawach, Łomży, Szczepankowie czy w kole-
giacie pułtuskiej.
35 Zwróciła na to uwagę GRUDZIŃSKA, o.c., s. 48—49, 69.
36 Występuje tu najwcześniejszy przykład kaplic transeptowych. Para
pomieszczeń flankujących prezbiterium ma analogię w układzie fary w Wę-
growie z 1506—1536, por. GRUDZIŃSKA, o.c., s. 51.
37 Analogią do Jeżewa może być kościół w wielkopolskim Lussowie
z 1499.
38 A. GRZYBKOWSKI, Kościół w Gosławicach. Zagadnienie genezy,
„Kwart. Urb. i Arch." XV, 1971, z. 4, s.
39 Por. R.M. KUNKEL, Dwie centralne kaplice: w Gnieźnie i w Pułtus-
ku, „Biul. Hist. Sztuki" XLV, 1983, nr 3—4, s. 289; Autor sądzi, że kaplica
ta przeznaczona była na mauzoleum własne Łaskiego i dopuszcza myśl
o istnieniu pierwotnie jeszcze dwóch apsyd, może zlikwidowanych w 1626.
Tezy tej nie potwierdziły jednak ostatnie badania archeologiczne. Wskutek
otynkowania nie można też określić wątku muru.
40 W dotychczasowej literaturze datowany na 1531. Przesunięcie da-
towania umożliwiła kwerenda K. Pacuskiego.
41 Fara w Sierpcu, kościoły w Serocku, Kiernozi, Łęgu Probostwie,
Andrzejewie, Szczepankowie, Żelachowie-Ojrzynowie, Luszynie, Siecieniu,
Kuczborku.
42 M. in. w kościołach w Andrzejewie, Drobinie, Kłeczkowie, Kobylni-
kach, Kozłowie Biskupim, Lęgu Probostwie, Rosochatem, Szreńsku,
Tarczynie, Wąsoczy.
43 Znamienne jest, że zachowane przykłady w kościołach w Łomży,
Wiźnie, w kolegiacie i kościele NMP w Warszawie, oraz — śladowo —
w Ciechanowie znajdują się w miastach będących siedzibami książęcymi,
por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. IX, woj. łomżyńskie, pod red.
M. KAŁAMAJSKIEJ-SAEED, z. 1, Łomża i okolica, oprac autorskie
M. KAŁAMAJSKA-SAEED. Wstępną inw. przepr. I. GALICKA i A. SY-
GIETYŃSKA Warszawa 1982, s. X—XI; GRUDZIŃSKA, o.c., s. 35—
36.
44 Np. w Kraszewie, przy drewnianym kościele z w. XVII, murowana
późnogotycka kaplica z w. XVI. Przy kolegiacie pułtuskiej, warszawskiej,
farze płockiej, kościołach w Ciechanowie, Krasnem, Kobylnikach itd.
istniały gotyckie kaplice, powstałe często z fundacji bractw lub cechów.
45 Np. w kościele augustianów w Ciechanowie, Czernicach Borowych,
Jeżewie, Krajkowie, Nowym Mieście, Szreńsku.
46 Np. w kościele w Andrzejewie czy w Łęgu Probostwie.
47 Kościoły w Serocku, Pawłowie, Zakroczymiu, Cegłowie, Piasecznie.
162