Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0169
GOTYCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA NA MAZOWSZU
Głogowcu i przekształcona fara węgrowska. Najwcześniejszy z tej grupy
jest kościół w Serocku, którego budowa rozpoczęta została przed r. 1525.
Kościół w Zakroczymiu rozpoczęto także w 1 poł. w. XVI, podobnie jak
farę w Węgrowie, zaś w Pawłowie przed poł. w. XVI. Natomiast kościoły
w Cegłowie i Piasecznie pochodzą już z 2 poł. w. XVI, a w Głogowcu wieża
z kolistymi szkarpami powstała ok. 1560. Poza Mazowszem rozwiązania
o kolistych szkarpach narożnych znajdujemy w kujawskim Służewie,
a także w Gródku koło Zwolenia.
48 Zdaniem MIŁOBĘDZKIEGO (Zarys Dziejów..., o.c., s. 106) okrągłe
szkarpy mazowieckie były reminiscencją narożnych wieżyczek architektury
Północy, a może nawet nawiązywały do podobnych szkarp ceglanych budow-
nictwa południa Francji, choć raczej podobieństwo to jest przypadkowe.
49 W kościołach w Grójcu, Ciechanowie, Białej Rawskiej, Malużynie,
Nowym Mieście, Pawłowie.
50 W kościele benedyktynek w Sierpcu, Bożewie, Makowie, Czernicach
Borowych.
51 W kościele w Kłeczkowie, Wiźnie, Krysku.
52 W farze ciechanowskiej, w kościele w Gołyminie czy nie zachowanym
prezbiterium w Zambrowie, a także w Wiźnie w elewacji zach. (przed
zniszczeniem kościoła).
53 Przykładem takiego rozwiązania są wnęki w ścianach prezbiteriów
kościołów w Nowym Mieście, Kozłowie Szlacheckim i Białej Rawskiej
zwieńczone półkolistymi arkadkami.
54 Przykładami stosowania „triad" są m.in. elewacje wsch. lub zach.
kościołów w Serocku, Łomży Makowie, Kozłowie Szlacheckim, Wyszo-
grodzie — franciszkanów, Wiźnie, Ciechanowie — fara itd. Natomiast
artykulacja elewacji długich za pomocą „triad" występuje w kościele w Łęgu
Probostwie.
55 Np. w kościele w Płońsku, Dziektarzewie, benedyktynek w Sierpcu,
Kłeczkowie, Bożewie itd.
56 W architekturze Państwa Zakonnego jak na to zwrócił uwagę
GRZYBKOWSKI (Późnogotycki kościół..., o.c., s. 355—356) elementy
półkoliste pojawiają się o 100 lat wcześniej, np. ok. 1370 — szczyt fary
w Brodnicy. Szczyt ten MROCZKO (Architektura gotycka na Ziemi Cheł-
mińskiej, Warszawa 1980, s. 255) datuje jeszcze wcześniej, bo ok. poł.
wieku XIV.
57 Np. w kościele w Andrzejewie. Kłeczkowie, Miszewie Murowanym,
Łomży, Różanie, Szreńsku, Wiźnie itd.
58 Np. w zakrystiach kościołów w Gołyminie czy Kłeczkowie.
59 Np. w kościele w Tarczynie, Serocku czy Rosochatem.
60 W kolegiacie pułtuskiej lub w kościele w Krysku.
61 W kościele w Kłeczkowie czy w Miszewie Murowanym.
62 W kościele w Serocku.
63 W kościele w Szreńsku, Błoniu. Łomży, Sobocie i w klasztorze
warszawskich bernardynów, por. M. BRYKOWSKA, Sklepienia kryszta-
łowe, niektóre problemy [w:] Późny Gotyk..., o.c.,s. 255.
64 Np. w kościele w Bożewie, Bogatem, Ciechanowie — fara, Czerni-
cach, Makowie, Wiźnie.
65 Zach, szczyt kościoła w Kozłowie Biskupim.
66 Np. w kościele w Kozłowie Szlacheckim, czy Sierzchowych.
67 Np. w kościele w Czernicach Borowych.
68 W kościele w Bielawach.
69 W kościele w Bielawach czy Giżycach.
70 W kościele w Dzierzgowie.
71 Np. w kościele w Bielawach, Giżycach, Kozłowie Biskupim czy
w prezbiterium w Łęgu.
72 Np. zach. szczyt kościoła w Dziektarzewie — z poprzecznymi
opaskami — jako zresztą jedyny powtarza wzorzec z kościoła podomini-
kańskiego w Chełmnie lub kolegiaty w Dobrem Mieście, zaś szczyt zach.
kościoła oraz dzwonnicy w Czerwińsku z 1497 — szczyty zach. kruchty
katedry we Fromborku.
73 Fragment takiego fryzu istnieje w kościele w Łęgu.
74 T. ŻEBROWSKI, [w:] Dzieje Płocka, Płock 1978, s. 333.
75 AD pł. Ep. 10.465.
76 S. SZYMAŃSKI, Muratorzy płoccy XVI wieku, „Notatki płockie"
VII, 1958, s.
77 AD pl. Ep. 5.121.
78 AD pl., Ep. 204 f. 149, 150.
79 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IX woj. łomżyńskie, pod red. M.
KAŁAMAJSKIEJ-SAEED, z. 2, Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowie-
ckie i okolice, oprac. autorskie M. KAŁAMAJSKA-SAEED, Warszawa
1986, s. XIV (napis na cegle).
80 AD Pł. Ep. 7.200, 203, 210.
81 E. KOMOROWSKA-PIELINSKA, Rzemiosło Starej i Nowej War-
szawy [w:] Z dziejów rzemiosła warszawskiego, Warszawa 1983. s. 93.
82 J. NOWACKI, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych
i jej ustrój, Poznań 1964, s. XIV i 2.
83 J. CHYCZEWSKI, Kollegiata pułtuska na tle kościelnego budow-
nictwa mazowieckiego XV i XVI wieku. Warszawa 1936, s. 7.
84 Np. rolę doradcy książęcego i organizatora budowy kościołów
w Wiźnie, Łomży, Zambrowie i Kłeczkowie spełniał Jan Wojsławski, ka-
nonik płocki i warszawski, proboszcz wiski i łomżyński a zarazem pisarz
ziemski i łomżyński zm. w r. 1549 por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce,
o.c., t. IX, z. 2, s. IX, X. Rola fundatora wyraziła się najpełniej w inkaste-
lacji i formach kościoła w Brochowie. Jego fundatorem był Jan Brochowski,
wojski warszawski, nadzorca rozbudowy murów warszawskich (autorem
barbakanu z 1548 był Jan Baptysta z Wenecji).
85 Za zwrócenie uwagi na rolę witryka uprzejmie dziękuję p. Kazi-
mierzowi Pacuskiemu.
86 Jak kościoły w Wąsoszy, Niedźwiadnej, czy Kobylnikach.
87 Jak fara w Ciechanowie, kościół bernardynów w Przasnyszu, kościo-
ły w Szreńsku Czernicach, Kłeczkowie, Wiźnie itd.
88 Z wyjątkiem kościołów, które powstawały w większych ośrodkach
miejskich, jak Płock czy Warszawa (zwłaszcza kolegiata warszawska
w swoim dawnym układzie wielkiej budowli halowej z potężną wieżą na
osi od frontu ; por. T. ZAGRODZKI, Katedra św. Jana w Warszawie w świetle
badań architektonicznych, „Roczniki Humanistyczne" XXIX, 1981, z. 4,
s. 5—22). Niewiele jednak z ich formy i substancji pierwotnej pozostało
do czasów obecnych.
CERTAINS PROBLEMES DE L'ARCHITECTURE SACRALE GOTHIQUE EN MASOYIE
Le but du present article est de proceder a une analyse
morphologiquo de toutes les óglises de Masovie possedant les
traits formels du style gothique, qui furent construites en
pierre et brique a partir de la fin du XIVe jusqu'a la fin du
XVIe et meme au XVIIe siecle. On a admis comme attributs
qualificatifs: le genre des materiaux et la technique de con-
struction, le type du plan et de la composition spatiale, les
escarpes, la forme des embrasures et des contreforts, des
pignons, des voutes et des frises.
Le groupe de monuments etudies comprend 87 eglisos
163
Głogowcu i przekształcona fara węgrowska. Najwcześniejszy z tej grupy
jest kościół w Serocku, którego budowa rozpoczęta została przed r. 1525.
Kościół w Zakroczymiu rozpoczęto także w 1 poł. w. XVI, podobnie jak
farę w Węgrowie, zaś w Pawłowie przed poł. w. XVI. Natomiast kościoły
w Cegłowie i Piasecznie pochodzą już z 2 poł. w. XVI, a w Głogowcu wieża
z kolistymi szkarpami powstała ok. 1560. Poza Mazowszem rozwiązania
o kolistych szkarpach narożnych znajdujemy w kujawskim Służewie,
a także w Gródku koło Zwolenia.
48 Zdaniem MIŁOBĘDZKIEGO (Zarys Dziejów..., o.c., s. 106) okrągłe
szkarpy mazowieckie były reminiscencją narożnych wieżyczek architektury
Północy, a może nawet nawiązywały do podobnych szkarp ceglanych budow-
nictwa południa Francji, choć raczej podobieństwo to jest przypadkowe.
49 W kościołach w Grójcu, Ciechanowie, Białej Rawskiej, Malużynie,
Nowym Mieście, Pawłowie.
50 W kościele benedyktynek w Sierpcu, Bożewie, Makowie, Czernicach
Borowych.
51 W kościele w Kłeczkowie, Wiźnie, Krysku.
52 W farze ciechanowskiej, w kościele w Gołyminie czy nie zachowanym
prezbiterium w Zambrowie, a także w Wiźnie w elewacji zach. (przed
zniszczeniem kościoła).
53 Przykładem takiego rozwiązania są wnęki w ścianach prezbiteriów
kościołów w Nowym Mieście, Kozłowie Szlacheckim i Białej Rawskiej
zwieńczone półkolistymi arkadkami.
54 Przykładami stosowania „triad" są m.in. elewacje wsch. lub zach.
kościołów w Serocku, Łomży Makowie, Kozłowie Szlacheckim, Wyszo-
grodzie — franciszkanów, Wiźnie, Ciechanowie — fara itd. Natomiast
artykulacja elewacji długich za pomocą „triad" występuje w kościele w Łęgu
Probostwie.
55 Np. w kościele w Płońsku, Dziektarzewie, benedyktynek w Sierpcu,
Kłeczkowie, Bożewie itd.
56 W architekturze Państwa Zakonnego jak na to zwrócił uwagę
GRZYBKOWSKI (Późnogotycki kościół..., o.c., s. 355—356) elementy
półkoliste pojawiają się o 100 lat wcześniej, np. ok. 1370 — szczyt fary
w Brodnicy. Szczyt ten MROCZKO (Architektura gotycka na Ziemi Cheł-
mińskiej, Warszawa 1980, s. 255) datuje jeszcze wcześniej, bo ok. poł.
wieku XIV.
57 Np. w kościele w Andrzejewie. Kłeczkowie, Miszewie Murowanym,
Łomży, Różanie, Szreńsku, Wiźnie itd.
58 Np. w zakrystiach kościołów w Gołyminie czy Kłeczkowie.
59 Np. w kościele w Tarczynie, Serocku czy Rosochatem.
60 W kolegiacie pułtuskiej lub w kościele w Krysku.
61 W kościele w Kłeczkowie czy w Miszewie Murowanym.
62 W kościele w Serocku.
63 W kościele w Szreńsku, Błoniu. Łomży, Sobocie i w klasztorze
warszawskich bernardynów, por. M. BRYKOWSKA, Sklepienia kryszta-
łowe, niektóre problemy [w:] Późny Gotyk..., o.c.,s. 255.
64 Np. w kościele w Bożewie, Bogatem, Ciechanowie — fara, Czerni-
cach, Makowie, Wiźnie.
65 Zach, szczyt kościoła w Kozłowie Biskupim.
66 Np. w kościele w Kozłowie Szlacheckim, czy Sierzchowych.
67 Np. w kościele w Czernicach Borowych.
68 W kościele w Bielawach.
69 W kościele w Bielawach czy Giżycach.
70 W kościele w Dzierzgowie.
71 Np. w kościele w Bielawach, Giżycach, Kozłowie Biskupim czy
w prezbiterium w Łęgu.
72 Np. zach. szczyt kościoła w Dziektarzewie — z poprzecznymi
opaskami — jako zresztą jedyny powtarza wzorzec z kościoła podomini-
kańskiego w Chełmnie lub kolegiaty w Dobrem Mieście, zaś szczyt zach.
kościoła oraz dzwonnicy w Czerwińsku z 1497 — szczyty zach. kruchty
katedry we Fromborku.
73 Fragment takiego fryzu istnieje w kościele w Łęgu.
74 T. ŻEBROWSKI, [w:] Dzieje Płocka, Płock 1978, s. 333.
75 AD pł. Ep. 10.465.
76 S. SZYMAŃSKI, Muratorzy płoccy XVI wieku, „Notatki płockie"
VII, 1958, s.
77 AD pl. Ep. 5.121.
78 AD pl., Ep. 204 f. 149, 150.
79 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IX woj. łomżyńskie, pod red. M.
KAŁAMAJSKIEJ-SAEED, z. 2, Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowie-
ckie i okolice, oprac. autorskie M. KAŁAMAJSKA-SAEED, Warszawa
1986, s. XIV (napis na cegle).
80 AD Pł. Ep. 7.200, 203, 210.
81 E. KOMOROWSKA-PIELINSKA, Rzemiosło Starej i Nowej War-
szawy [w:] Z dziejów rzemiosła warszawskiego, Warszawa 1983. s. 93.
82 J. NOWACKI, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych
i jej ustrój, Poznań 1964, s. XIV i 2.
83 J. CHYCZEWSKI, Kollegiata pułtuska na tle kościelnego budow-
nictwa mazowieckiego XV i XVI wieku. Warszawa 1936, s. 7.
84 Np. rolę doradcy książęcego i organizatora budowy kościołów
w Wiźnie, Łomży, Zambrowie i Kłeczkowie spełniał Jan Wojsławski, ka-
nonik płocki i warszawski, proboszcz wiski i łomżyński a zarazem pisarz
ziemski i łomżyński zm. w r. 1549 por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce,
o.c., t. IX, z. 2, s. IX, X. Rola fundatora wyraziła się najpełniej w inkaste-
lacji i formach kościoła w Brochowie. Jego fundatorem był Jan Brochowski,
wojski warszawski, nadzorca rozbudowy murów warszawskich (autorem
barbakanu z 1548 był Jan Baptysta z Wenecji).
85 Za zwrócenie uwagi na rolę witryka uprzejmie dziękuję p. Kazi-
mierzowi Pacuskiemu.
86 Jak kościoły w Wąsoszy, Niedźwiadnej, czy Kobylnikach.
87 Jak fara w Ciechanowie, kościół bernardynów w Przasnyszu, kościo-
ły w Szreńsku Czernicach, Kłeczkowie, Wiźnie itd.
88 Z wyjątkiem kościołów, które powstawały w większych ośrodkach
miejskich, jak Płock czy Warszawa (zwłaszcza kolegiata warszawska
w swoim dawnym układzie wielkiej budowli halowej z potężną wieżą na
osi od frontu ; por. T. ZAGRODZKI, Katedra św. Jana w Warszawie w świetle
badań architektonicznych, „Roczniki Humanistyczne" XXIX, 1981, z. 4,
s. 5—22). Niewiele jednak z ich formy i substancji pierwotnej pozostało
do czasów obecnych.
CERTAINS PROBLEMES DE L'ARCHITECTURE SACRALE GOTHIQUE EN MASOYIE
Le but du present article est de proceder a une analyse
morphologiquo de toutes les óglises de Masovie possedant les
traits formels du style gothique, qui furent construites en
pierre et brique a partir de la fin du XIVe jusqu'a la fin du
XVIe et meme au XVIIe siecle. On a admis comme attributs
qualificatifs: le genre des materiaux et la technique de con-
struction, le type du plan et de la composition spatiale, les
escarpes, la forme des embrasures et des contreforts, des
pignons, des voutes et des frises.
Le groupe de monuments etudies comprend 87 eglisos
163