Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0171
M
S C E L L A N E A
ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
NIEZNANE RZEŹBY ROMAŃSKIE W STRZELNIE
W czwartym sezonie prac archeologicznych prowadzonych
na terenie klasztoru premonstrantek w Strzelnie, odnaleziono
dwa reliefy wchodzące w skład pierwotnego wystroju rzeź-
biarskiego kościoła klasztornego. W trakcie rozbiórki muro-
wanej partii ołtarzy późnobarokowych, ustawionych na
wschodniej ścianie transeptu po bokach arkady prezbiterium,
wydobyto ponad połowę półkolistej płyty tympanonu oraz
osiem fragmentów, które po złożeniu dały zarys płyty prosto-
kątnej o zaokrąglonym zakończeniu.
Relikt tympanonu uzupełnia dawniej znany fragment,
który — do ostatnich czasów — wmurowany był w ścianę
kaplicy św. Barbary. Zestawienie obu tych części daje pełny
wymiar jednorodnej płyty z drobnoziarnistego piaskowca
o tonacji beżowoszarawej z odcieniem różowawym. Z ma-
teriału tego wykonane są także wszystkie pozostałe elementy
architektonicznej kamieniarki w Strzelnie. Przy podstawie
wynoszącej 106 cm i wysokości 53 cm jest nowoodkryty tym-
panon znacznie mniejszy od dawno znanego tympanonu
fundacyjnego. Być może znajdował się on pierwotnie ponad
wejściem do zachodniego przęsła nawy południowej lub sta-
nowił część portalu osadzonego w południowej ścianie szczyto-
wej transeptu.
Pole tympanonu wypełniają dwie półpostacie oraz towa-
rzyszące im atrybuty. Półpostać kobieca z prawej ubrana
w płaszcz i maforium, dotykająca wierzchem dłoni piersi, to
Maria ku której zwraca się uskrzydlony anioł pozbawiony gło-
wy. Ten kontekst ikonograficzny uzupełniony gołębicą Ducha
Św. pozwala zidentyfikować scenę jako Zwiastowanie. Stojąca
postać Matki Bożej wskazuje na tradycję bizantyjską a zbli-
żenie gołębicy do Jej ucha może świadczyć o zamiarze ukaza-
nia Poczęcia przez ucho — Conceptio per aurem. Ta nieczęsta
odmiana ikonografii Zwiastowania posiada analogie w ma-
larstwie ściennym Katalonii oraz saskim malarstwie rękopi-
sów iluminowanych. Rzadkim motywem jest także roślina
w prawym narożniku symbolizująca Drzewo Życia. Jest to
nawiązanie do stosowanego przez teologów przeciwstawienia
Marii pramatce Ewie: Drzewa Życia, Drzewu Śmierci.
Prostokątna płyta zakończona półkolem, której fragmenty
wyszły na jaw wespół z tympanonem Zwiastowania, nosi
wyraźne ślady pożaru i wskazuje znaczne ubytki. W przeci-
wieństwie do płyty tympanonu, której dwudziestocentyme-
trowa grubość umożliwia pełnienie konstrukcyjnej funkcji
nadproża, płyta prostokątna jest dwukrotnie cieńsza. Biorąc
pod uwagę dodatkowe jej osłabienie poprzez wgłębne partie
reliefu awersu należy przyjąć, że nie mogła ona pełnić samo-
dzielnej funkcji konstrukcyjnej, lecz występowała zapewne
jako część składowa lica muru. Należała ona wedle wszelkiego
prawdopodobieństwa do większego zespołu wraz ze zbliżoną
rozmiarami (135x 168 cm) znaną już dawniej płytą przed-
stawiającą Marię z Dzieciątkiem w otoczeniu medalionów
oraz postaci proroków. Obie płyty stanowiły przypuszczalnie
wystrój przegród chórowych wydzielających ramiona tran-
septu, podobnie jak to ma miejsce w kościołach św. Michała
w Hildesheim oraz NMP w Halberstadt, a także niegdyś
w kościele klasztornym w Hammersleben. Na fundamenty
takich ścian działowych natrafiono w czasie obecnych prac
archeologicznych.
Pomimo znacznych zniszczeń treść przedstawień rozmiesz-
czonych w dwu strefach jest możliwa do odczytania. W górnej
wielofigurowej scenie wysmukła postać po lewej, z rodzajem
poziomej belki powyżej głowy, zbliżająca podłużny kształt
do twarzy jest Marią całującą rękę Chrystusa w scenie Zdjęcia
z Krzyża. Inne fragmentarycznie zachowane postacie dają
się zidentyfikować jako Józef i Nikodem zdejmujący bez-
władne ciało Chrystusa. Podobny do rozety kształt powyżej
lewego ramienia krzyża wyobraża słońce a obła forma u stóp
Chrystusa być może miała wyobrażać głowę praojca Adama.
W scenie dolnej o przewadze układów poziomych, gdzie wy-
różnić się daje postać leżącą i dwie pochylone nad nią oraz
negatywy kilku postaci stojących, wskazuje jednoznacznie
na rozbudowaną scenę Opłakiwania. Obie sceny są mocno
zainspirowane ikonografią bizantyjską. Ich połączenie w obrę-
bie prostokątnej płyty świadczy o bezpośrednim wzorze za-
czerpniętym z iluminowanej księgi liturgicznej. Na tradycję
malarstwa rękopisów wskazuje także krótka tunika Józefa,
wyróżniająca obu pobożnych mężów w malarstwie bizantyj-
skim i kroczącym jego śladami karolińskim, a także ottoń-
skim.
165
S C E L L A N E A
ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
NIEZNANE RZEŹBY ROMAŃSKIE W STRZELNIE
W czwartym sezonie prac archeologicznych prowadzonych
na terenie klasztoru premonstrantek w Strzelnie, odnaleziono
dwa reliefy wchodzące w skład pierwotnego wystroju rzeź-
biarskiego kościoła klasztornego. W trakcie rozbiórki muro-
wanej partii ołtarzy późnobarokowych, ustawionych na
wschodniej ścianie transeptu po bokach arkady prezbiterium,
wydobyto ponad połowę półkolistej płyty tympanonu oraz
osiem fragmentów, które po złożeniu dały zarys płyty prosto-
kątnej o zaokrąglonym zakończeniu.
Relikt tympanonu uzupełnia dawniej znany fragment,
który — do ostatnich czasów — wmurowany był w ścianę
kaplicy św. Barbary. Zestawienie obu tych części daje pełny
wymiar jednorodnej płyty z drobnoziarnistego piaskowca
o tonacji beżowoszarawej z odcieniem różowawym. Z ma-
teriału tego wykonane są także wszystkie pozostałe elementy
architektonicznej kamieniarki w Strzelnie. Przy podstawie
wynoszącej 106 cm i wysokości 53 cm jest nowoodkryty tym-
panon znacznie mniejszy od dawno znanego tympanonu
fundacyjnego. Być może znajdował się on pierwotnie ponad
wejściem do zachodniego przęsła nawy południowej lub sta-
nowił część portalu osadzonego w południowej ścianie szczyto-
wej transeptu.
Pole tympanonu wypełniają dwie półpostacie oraz towa-
rzyszące im atrybuty. Półpostać kobieca z prawej ubrana
w płaszcz i maforium, dotykająca wierzchem dłoni piersi, to
Maria ku której zwraca się uskrzydlony anioł pozbawiony gło-
wy. Ten kontekst ikonograficzny uzupełniony gołębicą Ducha
Św. pozwala zidentyfikować scenę jako Zwiastowanie. Stojąca
postać Matki Bożej wskazuje na tradycję bizantyjską a zbli-
żenie gołębicy do Jej ucha może świadczyć o zamiarze ukaza-
nia Poczęcia przez ucho — Conceptio per aurem. Ta nieczęsta
odmiana ikonografii Zwiastowania posiada analogie w ma-
larstwie ściennym Katalonii oraz saskim malarstwie rękopi-
sów iluminowanych. Rzadkim motywem jest także roślina
w prawym narożniku symbolizująca Drzewo Życia. Jest to
nawiązanie do stosowanego przez teologów przeciwstawienia
Marii pramatce Ewie: Drzewa Życia, Drzewu Śmierci.
Prostokątna płyta zakończona półkolem, której fragmenty
wyszły na jaw wespół z tympanonem Zwiastowania, nosi
wyraźne ślady pożaru i wskazuje znaczne ubytki. W przeci-
wieństwie do płyty tympanonu, której dwudziestocentyme-
trowa grubość umożliwia pełnienie konstrukcyjnej funkcji
nadproża, płyta prostokątna jest dwukrotnie cieńsza. Biorąc
pod uwagę dodatkowe jej osłabienie poprzez wgłębne partie
reliefu awersu należy przyjąć, że nie mogła ona pełnić samo-
dzielnej funkcji konstrukcyjnej, lecz występowała zapewne
jako część składowa lica muru. Należała ona wedle wszelkiego
prawdopodobieństwa do większego zespołu wraz ze zbliżoną
rozmiarami (135x 168 cm) znaną już dawniej płytą przed-
stawiającą Marię z Dzieciątkiem w otoczeniu medalionów
oraz postaci proroków. Obie płyty stanowiły przypuszczalnie
wystrój przegród chórowych wydzielających ramiona tran-
septu, podobnie jak to ma miejsce w kościołach św. Michała
w Hildesheim oraz NMP w Halberstadt, a także niegdyś
w kościele klasztornym w Hammersleben. Na fundamenty
takich ścian działowych natrafiono w czasie obecnych prac
archeologicznych.
Pomimo znacznych zniszczeń treść przedstawień rozmiesz-
czonych w dwu strefach jest możliwa do odczytania. W górnej
wielofigurowej scenie wysmukła postać po lewej, z rodzajem
poziomej belki powyżej głowy, zbliżająca podłużny kształt
do twarzy jest Marią całującą rękę Chrystusa w scenie Zdjęcia
z Krzyża. Inne fragmentarycznie zachowane postacie dają
się zidentyfikować jako Józef i Nikodem zdejmujący bez-
władne ciało Chrystusa. Podobny do rozety kształt powyżej
lewego ramienia krzyża wyobraża słońce a obła forma u stóp
Chrystusa być może miała wyobrażać głowę praojca Adama.
W scenie dolnej o przewadze układów poziomych, gdzie wy-
różnić się daje postać leżącą i dwie pochylone nad nią oraz
negatywy kilku postaci stojących, wskazuje jednoznacznie
na rozbudowaną scenę Opłakiwania. Obie sceny są mocno
zainspirowane ikonografią bizantyjską. Ich połączenie w obrę-
bie prostokątnej płyty świadczy o bezpośrednim wzorze za-
czerpniętym z iluminowanej księgi liturgicznej. Na tradycję
malarstwa rękopisów wskazuje także krótka tunika Józefa,
wyróżniająca obu pobożnych mężów w malarstwie bizantyj-
skim i kroczącym jego śladami karolińskim, a także ottoń-
skim.
165