Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0196
RECENZJE — KSIĄŻKI
miotem analizy są w nim bowiem średniowieczne klasztorne
instalacje i urządzenia wodno-sanitarne, a więc elementy,
które — clioć nader istotne dla normalnego funkcjonowania
mniszej społeczności — pozostają na ogół poza sferą zain-
teresowań historyków architektury, uwzględniających je
prawie zawsze tylko okazjonalnie i zazwyczaj w sposób daleki
od wyczerpania tkwiących w materiale zabytkowym infor-
macji. Wartość rozprawy podnosi dodatkowo i ta okoliczność,
że nie poprzestano w niej na budownictwie cysterskim, lecz
poszerzono płaszczyznę dociekań także o przykłady czerpane
z klasztorów odmiennych reguł, wzbogacające wydatnie naszą
wiedzę o całokształcie zagadnienia. Trzeba wszelako stwierdzić,
iż nie kto inny jak właśnie badacze kultury materialnej cys-
tersów zyskali w prezentowanym opracowaniu naprawdę
cenną pomoc i zachętę do zwrócenia baczniejszej uwagi na
dziedzinę szczególnie przez ów zakon rozwijaną i mogącą
poszczycić się wieloma faktycznymi osiągnięciami i wyna-
lazkami.
Do rozpatrywanej grupy publikacji zaliczyć należy na
koniec jeszcze dwa artykuły autorstwa Fritza Arensa: Das
Nischengrab in der Ostecke des Kreuzgangs in Zisterzienser
Klóstern (s. 7—15) i Die Tursturze und Tympana uber Portalen
der Zisterzienser und Prdmonstratenser (s. 17—34). Obydwa
dotyczą jedynie pewnych elementów związanych z architek-
turą, nie tylko zresztą cysterską. W pierwszym swoim tekście
zajął się Arens tzw. grobem niszowym złożonym z wnęki
ściennej i ustawionego w niej sarkofagu, występującym czasem
w zewnętrznym (krużgankowym) licu transeptu kościoła
klasztornego i usytuowanym z reguły w bliskim sąsiedztwie
portalu zakonników. Biorąc za punkt wyjścia taki grobowiec
ocalały w krużganku opactwa w Eberbach a zarazem odwo-
łując się do świadectwa źródeł pisanych i porównań z okazami
znanymi z kilku dalszych klasztorów z terenu Francji i Nie-
miec, cytowany badacz skłonny jest utożsamić ów szczególny
rodzaj pochówku z grobami służącymi grzebaniu bądź pierw-
szego opata uznawanego niekiedy za świętego, bądź fundatora
dla uczczenia jego zasług, albo też nawet zmarłego w opinii
świętości zwykłego zakonnika otaczanego kultem przez miejs-
scową wspólnotę. Druga rozprawka napisana przez uczonego
niemieckiego, to w pewnym sensie studium ikonograficzne,
w którym dokonał on przeglądu tematów uchodzących za
charakterystyczne dla dekoracji tympanonów i nadproży
portalowych w budownictwie cysterskim i norbertańskim.
Wśród najbardziej popularnych wątków wymienione zostały:
krzyż, Agnus Dei i rozmaite odmiany rozet. Zdarzało się, iż
sięgano też do przedstawień stylizowanych lilii oraz do form
o charakterze czysto zdobniczym, jak choćby fryzy arkadowe
czy motyw kolumienki lub zwykłej profilowanej listwy wpro-
wadzonej na osi pola tympanonu, rozbitego w ten sposób na
dwie niczym nie wypełnione kwatery. Autor zwrócił jednocześ-
nie uwagę na dużą częstotliwość, z jaką pojawia się w archi-
tekturze cystersów nadproże typu dwuspadowego (linteau
en bati^re, Giebelsturz). Skoro mowa o licznych przypadkach
sięgania przez budowniczych cysterskich do wizerunku
krzyża i umieszczania go w portalach, przykłady przytoczone
przez Arensa można by uzupełnić kilkoma egzemplarzami
polskimi znanymi z Jędrzejowa, Sulejowa, Wąchocka i Ko-
przywnicy.
Pora teraz przejść do drugiego zespołu artykułów ogłoszo-
nych w 5 części Melanges, traktujących bez wyjątku o doko-
naniacli archeologii, z której uczyniono instrument poznania
cysterskiej przeszłości. Pamiętając o innym niż poprzednio
charakterze zamieszczonych tam prac, przyjdzie z koniecz-
ności zrezygnować z omawiania poszczególnych pozycji
i zadowolić się jedynie spojrzeniem na całość, próbując jedno-
cześnie uwypuklić to, co wydaje się symptomatyczne dla
obecnego etapu badań nad artystycznym dziedzictwem zakonu
z Cistercium. Na dwanaście włączonych do owego działu
tekstów, dziesięć to efekt działalności archeologów francus-
kich, pozostałe dwa pochodzą z Polski i Węgier. Każdy z nich
jest poświęcony w zasadzie jednemu obiektowi, od czego
odbiega nieco tylko otwierający tę serię artykuł pióra B.
Bariere, Les cloitres des monastkres d'Obazine et de Coyroua en
Bas-Limousin (s. 177—193), dotyczący nota bene klasztorów
będących w ścisłej ze sobą łączności z racji opieki, jaką męskie
opactwo w Obazine sprawowało nad żeńskim konwentem
w Coyroux. Dziewięć dalszych opracowań autorstwa badaczy
francuskich wiąże się z opactwami w Citeaux (M. Lebeau,
Les fouilles de 1'abbaye de Citeaux 1959—1964, s. 395—401),
Morimond (H.P. Eydoux, A propos des fouilles de Morimond,
s. 353 — -355), Vauclair (R. Courtois, Quinze ans de fouilles
ń 1'abbaye de Vauclair, bilan provisoire 1966—1981, s. 305—
351), Balerne (B. Chauvin — -M. Francey, Les plans de 1'eglise
et de 1'abbaye de Balerne r€vćles par la secheresse de 1976,
s. 265—290), Tamió (M. Lebeau, La seconde campagne de
fouilles de 1'ancienne eglise de 1'abbaye de Tamie 1965—1966,
s. 408-—414), Saint-Sulpice-en-Bugey, (Les deux óglises de
1'abbaye de Saint-Sulpice-en-Bugey, s. 205—225), Grand-
selve (D. Cazes, Recherches archeologiques sur 1'abbaye de Grand-
selve, s. 227—264), Les Chatelliers (J. Coquet, Quelques
precisions nouuelles sur 1'eglise de 1'abbaye des Chatelliers,
s. 291—303) i Lucelle (M. Francey, Journal des fouilles de
1'eglise de 1'abbaye de Lucelle 1961, s. 357—369). Polskę i Węgry
reprezentują klasztory w Wąchocku (K. Białoskórska, Cum
muros eius quadro consumasset lapide. Contribution archóologi-
que a 1'histoire de la fondation de 1'abbaye de Wąchock, s. 19 5—
204) i Pilis (L. Gerevich, Les fouilles de 1'abbaye hongr oise
de Pilis, s. 371—393).
Wzbogacając wiedzę o konkretnych zabytkach i ukazując
je niekiedy w zupełnie nowym świetle, wymienione artykuły
zdają się świadczyć o pewnej ewolucji, jaka dokonuje się od
niedawnego stosunkowo czasu w badaniach nad architek turą
cysterską. Wśród czynników upoważniających do takiego
wniosku trzeba uwzględnić: 1. coraz częstsze posługiwanie się
archeologią nader przydatną w wypadku opactw mocno
przekształconych, zrujnowanych lub zgoła obecnie nie ist-
niejących. Publikowane na kartach Melanges prace stanowią
zresztą jedynie niewielką część tego, co zdołano uzyskać
dzięki takiemu poszerzeniu instrumentarium badawczego,
a okazją do przeglądu wszystkich poddanych wykopaliskom
stanowisk i sporządzenia pełnego bilansu uzyskanych tam
rezultatów stał się międzynarodowy Kongres odbyty w Noirlac
190
miotem analizy są w nim bowiem średniowieczne klasztorne
instalacje i urządzenia wodno-sanitarne, a więc elementy,
które — clioć nader istotne dla normalnego funkcjonowania
mniszej społeczności — pozostają na ogół poza sferą zain-
teresowań historyków architektury, uwzględniających je
prawie zawsze tylko okazjonalnie i zazwyczaj w sposób daleki
od wyczerpania tkwiących w materiale zabytkowym infor-
macji. Wartość rozprawy podnosi dodatkowo i ta okoliczność,
że nie poprzestano w niej na budownictwie cysterskim, lecz
poszerzono płaszczyznę dociekań także o przykłady czerpane
z klasztorów odmiennych reguł, wzbogacające wydatnie naszą
wiedzę o całokształcie zagadnienia. Trzeba wszelako stwierdzić,
iż nie kto inny jak właśnie badacze kultury materialnej cys-
tersów zyskali w prezentowanym opracowaniu naprawdę
cenną pomoc i zachętę do zwrócenia baczniejszej uwagi na
dziedzinę szczególnie przez ów zakon rozwijaną i mogącą
poszczycić się wieloma faktycznymi osiągnięciami i wyna-
lazkami.
Do rozpatrywanej grupy publikacji zaliczyć należy na
koniec jeszcze dwa artykuły autorstwa Fritza Arensa: Das
Nischengrab in der Ostecke des Kreuzgangs in Zisterzienser
Klóstern (s. 7—15) i Die Tursturze und Tympana uber Portalen
der Zisterzienser und Prdmonstratenser (s. 17—34). Obydwa
dotyczą jedynie pewnych elementów związanych z architek-
turą, nie tylko zresztą cysterską. W pierwszym swoim tekście
zajął się Arens tzw. grobem niszowym złożonym z wnęki
ściennej i ustawionego w niej sarkofagu, występującym czasem
w zewnętrznym (krużgankowym) licu transeptu kościoła
klasztornego i usytuowanym z reguły w bliskim sąsiedztwie
portalu zakonników. Biorąc za punkt wyjścia taki grobowiec
ocalały w krużganku opactwa w Eberbach a zarazem odwo-
łując się do świadectwa źródeł pisanych i porównań z okazami
znanymi z kilku dalszych klasztorów z terenu Francji i Nie-
miec, cytowany badacz skłonny jest utożsamić ów szczególny
rodzaj pochówku z grobami służącymi grzebaniu bądź pierw-
szego opata uznawanego niekiedy za świętego, bądź fundatora
dla uczczenia jego zasług, albo też nawet zmarłego w opinii
świętości zwykłego zakonnika otaczanego kultem przez miejs-
scową wspólnotę. Druga rozprawka napisana przez uczonego
niemieckiego, to w pewnym sensie studium ikonograficzne,
w którym dokonał on przeglądu tematów uchodzących za
charakterystyczne dla dekoracji tympanonów i nadproży
portalowych w budownictwie cysterskim i norbertańskim.
Wśród najbardziej popularnych wątków wymienione zostały:
krzyż, Agnus Dei i rozmaite odmiany rozet. Zdarzało się, iż
sięgano też do przedstawień stylizowanych lilii oraz do form
o charakterze czysto zdobniczym, jak choćby fryzy arkadowe
czy motyw kolumienki lub zwykłej profilowanej listwy wpro-
wadzonej na osi pola tympanonu, rozbitego w ten sposób na
dwie niczym nie wypełnione kwatery. Autor zwrócił jednocześ-
nie uwagę na dużą częstotliwość, z jaką pojawia się w archi-
tekturze cystersów nadproże typu dwuspadowego (linteau
en bati^re, Giebelsturz). Skoro mowa o licznych przypadkach
sięgania przez budowniczych cysterskich do wizerunku
krzyża i umieszczania go w portalach, przykłady przytoczone
przez Arensa można by uzupełnić kilkoma egzemplarzami
polskimi znanymi z Jędrzejowa, Sulejowa, Wąchocka i Ko-
przywnicy.
Pora teraz przejść do drugiego zespołu artykułów ogłoszo-
nych w 5 części Melanges, traktujących bez wyjątku o doko-
naniacli archeologii, z której uczyniono instrument poznania
cysterskiej przeszłości. Pamiętając o innym niż poprzednio
charakterze zamieszczonych tam prac, przyjdzie z koniecz-
ności zrezygnować z omawiania poszczególnych pozycji
i zadowolić się jedynie spojrzeniem na całość, próbując jedno-
cześnie uwypuklić to, co wydaje się symptomatyczne dla
obecnego etapu badań nad artystycznym dziedzictwem zakonu
z Cistercium. Na dwanaście włączonych do owego działu
tekstów, dziesięć to efekt działalności archeologów francus-
kich, pozostałe dwa pochodzą z Polski i Węgier. Każdy z nich
jest poświęcony w zasadzie jednemu obiektowi, od czego
odbiega nieco tylko otwierający tę serię artykuł pióra B.
Bariere, Les cloitres des monastkres d'Obazine et de Coyroua en
Bas-Limousin (s. 177—193), dotyczący nota bene klasztorów
będących w ścisłej ze sobą łączności z racji opieki, jaką męskie
opactwo w Obazine sprawowało nad żeńskim konwentem
w Coyroux. Dziewięć dalszych opracowań autorstwa badaczy
francuskich wiąże się z opactwami w Citeaux (M. Lebeau,
Les fouilles de 1'abbaye de Citeaux 1959—1964, s. 395—401),
Morimond (H.P. Eydoux, A propos des fouilles de Morimond,
s. 353 — -355), Vauclair (R. Courtois, Quinze ans de fouilles
ń 1'abbaye de Vauclair, bilan provisoire 1966—1981, s. 305—
351), Balerne (B. Chauvin — -M. Francey, Les plans de 1'eglise
et de 1'abbaye de Balerne r€vćles par la secheresse de 1976,
s. 265—290), Tamió (M. Lebeau, La seconde campagne de
fouilles de 1'ancienne eglise de 1'abbaye de Tamie 1965—1966,
s. 408-—414), Saint-Sulpice-en-Bugey, (Les deux óglises de
1'abbaye de Saint-Sulpice-en-Bugey, s. 205—225), Grand-
selve (D. Cazes, Recherches archeologiques sur 1'abbaye de Grand-
selve, s. 227—264), Les Chatelliers (J. Coquet, Quelques
precisions nouuelles sur 1'eglise de 1'abbaye des Chatelliers,
s. 291—303) i Lucelle (M. Francey, Journal des fouilles de
1'eglise de 1'abbaye de Lucelle 1961, s. 357—369). Polskę i Węgry
reprezentują klasztory w Wąchocku (K. Białoskórska, Cum
muros eius quadro consumasset lapide. Contribution archóologi-
que a 1'histoire de la fondation de 1'abbaye de Wąchock, s. 19 5—
204) i Pilis (L. Gerevich, Les fouilles de 1'abbaye hongr oise
de Pilis, s. 371—393).
Wzbogacając wiedzę o konkretnych zabytkach i ukazując
je niekiedy w zupełnie nowym świetle, wymienione artykuły
zdają się świadczyć o pewnej ewolucji, jaka dokonuje się od
niedawnego stosunkowo czasu w badaniach nad architek turą
cysterską. Wśród czynników upoważniających do takiego
wniosku trzeba uwzględnić: 1. coraz częstsze posługiwanie się
archeologią nader przydatną w wypadku opactw mocno
przekształconych, zrujnowanych lub zgoła obecnie nie ist-
niejących. Publikowane na kartach Melanges prace stanowią
zresztą jedynie niewielką część tego, co zdołano uzyskać
dzięki takiemu poszerzeniu instrumentarium badawczego,
a okazją do przeglądu wszystkich poddanych wykopaliskom
stanowisk i sporządzenia pełnego bilansu uzyskanych tam
rezultatów stał się międzynarodowy Kongres odbyty w Noirlac
190