Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0320
MATERIAŁY
ac decorum fore repraesentabat omniumąue luditio
placerit et approbatum est non modo ziatiarum actio-
nem per suscepta cura circa structuram dicti Altaris.
Illmus Referendarius consecutus est a praesenti Ca-
pitulo, sed insuper expetitus ut curam activitatemque
ulteriorem eidem adhiberet quo ad sumptum nero y
omnino operi impedentus est [...] dixerunt se cogita-
turos unde et ąuolibet praeiuderi possit, ut perficiatur
opus inchostum 14.
W dn. 2 października 1697 Kotowicz złożył przed
kapitułą następujące sprawozdanie: Percept y Expens
na wystawienie Ołtarzów trzech to iest wielkiego y
dwoch pobocznych około filarów w Kościele Katthe-
dralnym [...] poczowszy w Roku 1686 et Sequentibus
Annis: Stolarzowi za Strukturę Wielkiego Ołtarza z
Snicerzem zl 8000. Za dwa poboczne Ołtarza zł 8000.
Za dwie Statui zl 300. Malarzowi Romanowskiemu od
złocenia Wielk: Ołtarza zl 15000. Malarzowi Berko-
ffowi za Wielki obraz y dwa mnieysze w Wie kim
Ołtarzu zl 600. Malarzowi od złocenia dwóch ołtarzów
około filarów, dwoch Statui suto y 16 obrazow do nich
zl 10000. Za ołtarzyk [czwarty] w Kaplicy pod Ołta-
rzem Wielkim y za Cyborium zl 300. Summa tego
czyni zl 42200. Wydatki na postawienie tych trzech
Ołtarzów należące, to iest Mularzom od łamania muru
y wymurowanie z gruntu Abszasu z Wielkim Ołta-
rzem, za cegłę, wapno, zwier, za Żelazo na Ankry,
za balki, murlaty, deski dla rysztowania, także cieś-
lom, pomocnikom, kowalom etc. in Summa zl 4559
gr 15. Trzy Ołtarze ze wszytkim kosztują zl 46789 r.
gr 15 15. Po upływie tygodnia informacje te uzupeł-
niono: Illustrissimus et Renendissimus Dominus Eu-
stachius Kotowicz Eppiscopus Smolenscensis Praepo-
situs Vilnensis [...] extructi altaris Maioris et duarum
a Latere Minorum in Eccla Cathedrali et etiam quod
expenderat pro tecto eiusdem Ecclesiae Regestre om-
nium perceptorum et expensorum praesentanit et le-
git. Et quia super perceptam pecuniam notabilem
summam de proprio dictae fabricae impendit [ponad
31542 zł], cavebat sibi refusionem eiusdem declarando
se non fore nigilum eractorem in repetenda sua im-
pensa pecunia inno pro Deo et pro suo affectu in V.
Capitulum ex eadem aliquum paetem condonaturum
se dixit 16.
Wobec braku przekazów ikonograficznych wygląd
ołtarzy projektu Kotowicza odtworzyć możemy jedy-
nie na podstawie skąpych opisów. W inwentarzu Ka-
tedry sporządzonym 13 maja 1743 zanotowano: Cybo-
rium ubi conservatur SS Eucharistiae Sacramentum
Arte sculptoria Elaboratum Coloris Nigri in quibus-
dam Partibus deargentatum habens in foribus ab Ex-
tra affixam Imaginem Christi Domini Crucifixi ex
argento elaboratam, inferius Agnum supra Librum
iacentem er argento itam confectum, clausura bona
munitum [. .] Mensa Altaris ex Muro solido consecra-
ta [...] ubi quatuor Candelabra Lignea Vetustiora cum
Candelis [...] Imago in hoc Altari Familiae Sacrae Do-
mini Nestri Jesu Christi arte Pictoria elaborata, item
Inter Columnas Altaris a Cornu Enangelij Imago S:
Stanislaij Epi Crac: a Cornu Eplae S: Casimiri, in
2da contignatione supra Columnas Statuae Deauratae
S: Stanislai et S: Ladislai, item Duo Cherubino cum
Thuribulis, Desuper Imago statuaria Dei Patris om-
nipotentis nubibus Incumbentis, intra Nubes Spiritus
Sanctus Specie Columbae apparens. Totum hoc Alta-
re Fabri ignarij et Sculptoria arte Elaboratum, partim
colore nigro, partim Auto superinducto adornatum.
[...] Visitatio Altaris S: Stanislai deorsum. Hoc Altare
situm est sub Altari Maiori seu sub Cyborio, conti-
nens in se Imaginem S: Stanislai Eppi Cracoviensis
Refuscitantis a Mortuis Piotrouinum, arte Sculptoria
e aboratum 17.
Kapituła wie'ce ceniła otarz „odznaczający się
bogactwem i artystycznym wykonaniem" 18. Czyniono
starania, by podczas rekonstrukcji katedry przez Wa-
wrzyńca Gucewicza w drugiej połowie XVIII w. zo-
stał on zabezpieczony przez szczelne oszalowanie de-
skami. Wkrótce jednak kotowiczowski ołtarz, który
zdobił katedrę przez blisko dwa stulecia, rozebrano
zamierzając zastąpić go bardziej okazałym. W no-
wym, zaprojektowanym przez Gucewicza ołtarzu za-
miast obrazu miał być postawiony w pólwalcowem
wyżłobieniu kolosalny posąg świętego Stanisława, za-
pewne z marmuru białego, a na wierzchu w dwóch
rogach przyczółka wystawy ołtarzowej naznaczone by-
ły trzy posągi ze złoconego bronzu 19. Z dawnego oł-
tarza zachował się jedynie obraz pędzla Jana Gothar-
da Berckhoffa przedstawiający Świętą Rodzinę w oto-
czeniu świętych. Malowidło to znajduje się obecnie w
zbiorach Muzeum Sztuki w Wilnie 20. Wielkość obrazu
(535 X 284 cm) daje wyobrażenie o monumentalnych
rozmiarach dwukondygnacyjnego ołtarza.
Gorliwość Eustachego Kotowicza w budowie wiel-
kich ołtarzy w katedrze wieleńskiej oraz jego nieli-
czenie się z własnymi kosztami nie spotkały się z
wdzięcznością i ze zrozumieniem ani ze strony kapi-
tuły, ani ze strony biskupa Brzostowskiego. Kiedy
dnia 5 czerwca 1698 Eustachy Kotowicz biskup smo-
leński, na ten czas chory, prosi przez Delegata u Ka-
pituły o zwrot expensów na Erekcyą trzech Ołtarzów,
łożonych wedle Regestru dawniey do akt podanego
[o owe 31.542 zł — przyp. V.D.] Kapituła z powodu,
że nie do niey samey należy struktura y ozdoba Koś-
cioła, ale bardziey do Biskupa y Dyzcezyi, wysyła de-
legacyą do Biskupa. Biskup odpowiada, że niema ra-
cyi płacić, ponieważ nigdy go oto Biskup Smoleń-
ski nie prosił. Zaczym i Kapituła większością głosów
podobnież decyduje, że tych pretensyi Biskupowi Smo-
leńskiemu płacić nie będzie 21. Po czterech miesią-
cach dnia 17 października 1698, dopiero na powtórną
Remonstracyą Biskupa Smoleńskiego o zwrot kosztów
na restauracyą Katedry y Ołtarzów łożonych Kapi-
312
ac decorum fore repraesentabat omniumąue luditio
placerit et approbatum est non modo ziatiarum actio-
nem per suscepta cura circa structuram dicti Altaris.
Illmus Referendarius consecutus est a praesenti Ca-
pitulo, sed insuper expetitus ut curam activitatemque
ulteriorem eidem adhiberet quo ad sumptum nero y
omnino operi impedentus est [...] dixerunt se cogita-
turos unde et ąuolibet praeiuderi possit, ut perficiatur
opus inchostum 14.
W dn. 2 października 1697 Kotowicz złożył przed
kapitułą następujące sprawozdanie: Percept y Expens
na wystawienie Ołtarzów trzech to iest wielkiego y
dwoch pobocznych około filarów w Kościele Katthe-
dralnym [...] poczowszy w Roku 1686 et Sequentibus
Annis: Stolarzowi za Strukturę Wielkiego Ołtarza z
Snicerzem zl 8000. Za dwa poboczne Ołtarza zł 8000.
Za dwie Statui zl 300. Malarzowi Romanowskiemu od
złocenia Wielk: Ołtarza zl 15000. Malarzowi Berko-
ffowi za Wielki obraz y dwa mnieysze w Wie kim
Ołtarzu zl 600. Malarzowi od złocenia dwóch ołtarzów
około filarów, dwoch Statui suto y 16 obrazow do nich
zl 10000. Za ołtarzyk [czwarty] w Kaplicy pod Ołta-
rzem Wielkim y za Cyborium zl 300. Summa tego
czyni zl 42200. Wydatki na postawienie tych trzech
Ołtarzów należące, to iest Mularzom od łamania muru
y wymurowanie z gruntu Abszasu z Wielkim Ołta-
rzem, za cegłę, wapno, zwier, za Żelazo na Ankry,
za balki, murlaty, deski dla rysztowania, także cieś-
lom, pomocnikom, kowalom etc. in Summa zl 4559
gr 15. Trzy Ołtarze ze wszytkim kosztują zl 46789 r.
gr 15 15. Po upływie tygodnia informacje te uzupeł-
niono: Illustrissimus et Renendissimus Dominus Eu-
stachius Kotowicz Eppiscopus Smolenscensis Praepo-
situs Vilnensis [...] extructi altaris Maioris et duarum
a Latere Minorum in Eccla Cathedrali et etiam quod
expenderat pro tecto eiusdem Ecclesiae Regestre om-
nium perceptorum et expensorum praesentanit et le-
git. Et quia super perceptam pecuniam notabilem
summam de proprio dictae fabricae impendit [ponad
31542 zł], cavebat sibi refusionem eiusdem declarando
se non fore nigilum eractorem in repetenda sua im-
pensa pecunia inno pro Deo et pro suo affectu in V.
Capitulum ex eadem aliquum paetem condonaturum
se dixit 16.
Wobec braku przekazów ikonograficznych wygląd
ołtarzy projektu Kotowicza odtworzyć możemy jedy-
nie na podstawie skąpych opisów. W inwentarzu Ka-
tedry sporządzonym 13 maja 1743 zanotowano: Cybo-
rium ubi conservatur SS Eucharistiae Sacramentum
Arte sculptoria Elaboratum Coloris Nigri in quibus-
dam Partibus deargentatum habens in foribus ab Ex-
tra affixam Imaginem Christi Domini Crucifixi ex
argento elaboratam, inferius Agnum supra Librum
iacentem er argento itam confectum, clausura bona
munitum [. .] Mensa Altaris ex Muro solido consecra-
ta [...] ubi quatuor Candelabra Lignea Vetustiora cum
Candelis [...] Imago in hoc Altari Familiae Sacrae Do-
mini Nestri Jesu Christi arte Pictoria elaborata, item
Inter Columnas Altaris a Cornu Enangelij Imago S:
Stanislaij Epi Crac: a Cornu Eplae S: Casimiri, in
2da contignatione supra Columnas Statuae Deauratae
S: Stanislai et S: Ladislai, item Duo Cherubino cum
Thuribulis, Desuper Imago statuaria Dei Patris om-
nipotentis nubibus Incumbentis, intra Nubes Spiritus
Sanctus Specie Columbae apparens. Totum hoc Alta-
re Fabri ignarij et Sculptoria arte Elaboratum, partim
colore nigro, partim Auto superinducto adornatum.
[...] Visitatio Altaris S: Stanislai deorsum. Hoc Altare
situm est sub Altari Maiori seu sub Cyborio, conti-
nens in se Imaginem S: Stanislai Eppi Cracoviensis
Refuscitantis a Mortuis Piotrouinum, arte Sculptoria
e aboratum 17.
Kapituła wie'ce ceniła otarz „odznaczający się
bogactwem i artystycznym wykonaniem" 18. Czyniono
starania, by podczas rekonstrukcji katedry przez Wa-
wrzyńca Gucewicza w drugiej połowie XVIII w. zo-
stał on zabezpieczony przez szczelne oszalowanie de-
skami. Wkrótce jednak kotowiczowski ołtarz, który
zdobił katedrę przez blisko dwa stulecia, rozebrano
zamierzając zastąpić go bardziej okazałym. W no-
wym, zaprojektowanym przez Gucewicza ołtarzu za-
miast obrazu miał być postawiony w pólwalcowem
wyżłobieniu kolosalny posąg świętego Stanisława, za-
pewne z marmuru białego, a na wierzchu w dwóch
rogach przyczółka wystawy ołtarzowej naznaczone by-
ły trzy posągi ze złoconego bronzu 19. Z dawnego oł-
tarza zachował się jedynie obraz pędzla Jana Gothar-
da Berckhoffa przedstawiający Świętą Rodzinę w oto-
czeniu świętych. Malowidło to znajduje się obecnie w
zbiorach Muzeum Sztuki w Wilnie 20. Wielkość obrazu
(535 X 284 cm) daje wyobrażenie o monumentalnych
rozmiarach dwukondygnacyjnego ołtarza.
Gorliwość Eustachego Kotowicza w budowie wiel-
kich ołtarzy w katedrze wieleńskiej oraz jego nieli-
czenie się z własnymi kosztami nie spotkały się z
wdzięcznością i ze zrozumieniem ani ze strony kapi-
tuły, ani ze strony biskupa Brzostowskiego. Kiedy
dnia 5 czerwca 1698 Eustachy Kotowicz biskup smo-
leński, na ten czas chory, prosi przez Delegata u Ka-
pituły o zwrot expensów na Erekcyą trzech Ołtarzów,
łożonych wedle Regestru dawniey do akt podanego
[o owe 31.542 zł — przyp. V.D.] Kapituła z powodu,
że nie do niey samey należy struktura y ozdoba Koś-
cioła, ale bardziey do Biskupa y Dyzcezyi, wysyła de-
legacyą do Biskupa. Biskup odpowiada, że niema ra-
cyi płacić, ponieważ nigdy go oto Biskup Smoleń-
ski nie prosił. Zaczym i Kapituła większością głosów
podobnież decyduje, że tych pretensyi Biskupowi Smo-
leńskiemu płacić nie będzie 21. Po czterech miesią-
cach dnia 17 października 1698, dopiero na powtórną
Remonstracyą Biskupa Smoleńskiego o zwrot kosztów
na restauracyą Katedry y Ołtarzów łożonych Kapi-
312