Zitierlink:
https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1987/0324
MATERIAŁY
Statuae ligneae Regum et imperatorum ergento picto-
rio investitae octo, Parietes ab utrinq: insigni pictura
vitam Sancti Casimiri historice exprimente decorati.
Supra Partam eiusdem Capellae chorus cum organa
parno ad decantantas Missas cantu figurali et chorali
fixo. Item chorus alter a parte dextra propter Tibici-
nes et Vocalistaś. Altare medium in hoc Capella totum
ex gypso extructum cum imagine B: V: Mariae ex
eodem gypso confecta cum tumba lignea supra Gan-
delabra posita depositum Sancti Casimiri continente.
Altare hoc non est consecratum, sed Portatile cons?-
cratum est. [...] Tabernaculum in hoc Altari ex Mate-
ria argento intexta. Crux lignea artificiose elaborata.
Candelabra lignea sex cum Candelis minoribus con-
tinua durantia [...] In eadem Capella Altare parvum
a parte decctra cujus imago B: V: Mariae Trocensis
cum Candelabris et candelis quatuor, Cruce lignea
cum Mensa debite adornata [...] Ex parte sinistra et-
iam altare parvum cujus imago pieta S: Casimiri, Ar-
gentea Veste innoluta cum candelis pariter quatuor,
cruce lignea et alijs requisitis [...] In eadem Capella
Panimentum lapidibus Marmoreis partim nigris, par-
tim albis stratum. Scamna ąuatuor circumcirea Li-
gnifabri elaborata. Pulpitum Contionatorium super
Aquilam ex ligno confectam erectum deargentatum
cum gradibus ad ascensum
Do kaplicy należała oddzielna, znajdująca się od
strony zachodniej, zakrystia, również staraniem Koto-
wicza urządzona i ozdobiona. Musiała ona swoim
wyglądem odpowiadać stylowi kaplicy. Zakrystię tę
usunął Gucewicz w latach 1783—1790 32. Ad partem
dexteram hujus Capellae Sacristia cum gypsatura et
pictura super et infra. Janua ad eandem Sacristiam
lignea cum sera bona et claui. In hac Sacristia Pavi-
mentum lateribus stratum. Repositorium ad servandos
apparatus cum internis scriniolis opera Fabrili et
Sculptoria aliqua cum clausulis, aliqua sine confecta
sunt. Supra idem repositorium mensa in modum alta-
ris Imaginem pieta Crucifizi, flectente infra Dino Casi-
miro et ab utraque parte Imagines B:V:M: et S: Ca-
simiri continens. Scrinia ad reponendas res varias
quatuor. Item depositoria Fabrilis artificio muro in-
clusa duo. Caminus sine fornace, supra quem pendens
Imago artificiali gypsatura circumdata. Levandor Mar-
moreum ad partem sinistram Camini. Januae asce-
dendo supra Capellam et agrodiendo extra eandem
duse cum clausuris. Fenestrae in eadem Sacristia duae
cum cratibus ferreis. Supra candem Sacristiam locus
per modum hipocausti sub tecto pro conservandis re-
bus ejusdem Capellae 23.
Dzisiejszy stan i wygląd wnętrza kaplicy św.
Kazimierza, prawie zupełnie nie zmieniony od czasu
prac renowacyjnych prowadzonych przez Eustachego
Kotowicza, zawdzięczamy „inwencyi i gustowi arty-
stycznemu" jej troskliwego proboszcza kierującego
robotami renowacyjnymi. Dotyczy to zarówno treści
ikonograficznych, jak i motywów dekoracyjnych. Ory-
ginalny i niepowszedni był m.in. pomysł osadzenia
ambony w kształcie kielicha na skrzydłach ulatują-
cego orła (symbolu św. Jana Ewangelisty). Szczegól-
nie bogactwo jej ornamentyki snycerskiej świadczy
raczej o wyszukanej i ambitnej inwencji twórczej
miłośnika sztuki aniżeli o poprawności solidnego rze-
mieślnika.
Nazwiska twórców dziel zdobiących kaplicę kró-
lewską nie są odnotowane w aktach kapituły wileń-
skiej, ponieważ owi artyści byli angażowani nie przez
kapitułę, lecz przez prywatnych ofiarodawców. Na
pierwsze miejsce wysuwa się tu mecenat wojewody
wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego Jana
Kazimierza Sapiehy, który „swoim kosztem sztukatora
włocha więcey dwoch lat sustentował 34.
Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że w latach
1692—1717 Jan Kazimierz Sapieha wzniósł swój pałac
na Antokolu, a w latach 1700—1705 tamtejszy kościół
Trynitarzy dekorował stiukami Jan Piotr Perty ar-
chitectus et seroitor Joannis Casimiri Sapieha 35. Per-
ty dał się poznać zresztą nie tylko jako nadworny ar-
tysta hetmana, lecz także jako administrator jego ma-
jątków na Sznipiszkach i Antokolu 33. W testamencie
spisanym dnia 10 października 1705 (aktykowanym
23 marca 1726) artysta skarżył się: Lat pięć [...] za
kontraktem tegoż JW Pana wojewody wilen[skiego]
krwawię koło kościoła Oyców Trynitarzów Antokol-
[skich] laborowałem a na każdy rok po 200 cz. zł. y
po beczce wina węgierskiego postąpionych, oprócz te-
go wina, in summa rachując 1000 czerw, zł, co mnie
ani szeląga podług tego kontraktu nie doszło 37.
Działalność artystyczna Pertyego w latach 1686—
—1692, a więc w okresie restaurowania kaplicy św.
Kazimierza, nie jest wprawdzie udokumentowana,
wiadomo jednak, że był on już wówczas „serwitorem"
hetmana. Fakt ten, jak również samo dzielo, jego
struktura i powiązanie architektoniczne z całością
wnętrza, pozwalają przypuzsczać, że to właśnie Piotr
Perty zdobił stiukami kaplicę królewską.
Wystrój rzeźbiarsko-dekoracyjny trzech świątyń
wileńskich: kościoła Trynitarzy, śś. Piotra i Pawła
na Antokolu oraz kaplicy św. Kazimierza jest zatem
— jak wynika z dotychczasowego wywodu — prawdo-
podobnie dziełem jednego autora kierującego większą
grupą sztukatorów. Za tezą tą przemawia spójny cha-
rakter stylowy wszystkich dekoracji. Oczywiście da-
ją się zauważyć pewne niewielkie różnice w szczegó-
łach i w doborze motywów, wynikające m.in. ze
zmiennego składu współpracowników, a co najważ-
niejsze — z odmiennych dezyderatów zleceniodaw-
ców. Różnice te jednakże nie są istotne wobec jedno-
litości stylowej i kompozycyjnej dekoracji w tych
trzech świątyniach wileńskich.
Nieco inaczej przedstawia się sprawa autorstwa
wystroju malarskiego kaplicy. Eustachy Kotowicz w
swym sprawozdaniu pominął milczeniem osobę ma-
larza Jedyną informację na jego temat zawdzięczamy
316
Statuae ligneae Regum et imperatorum ergento picto-
rio investitae octo, Parietes ab utrinq: insigni pictura
vitam Sancti Casimiri historice exprimente decorati.
Supra Partam eiusdem Capellae chorus cum organa
parno ad decantantas Missas cantu figurali et chorali
fixo. Item chorus alter a parte dextra propter Tibici-
nes et Vocalistaś. Altare medium in hoc Capella totum
ex gypso extructum cum imagine B: V: Mariae ex
eodem gypso confecta cum tumba lignea supra Gan-
delabra posita depositum Sancti Casimiri continente.
Altare hoc non est consecratum, sed Portatile cons?-
cratum est. [...] Tabernaculum in hoc Altari ex Mate-
ria argento intexta. Crux lignea artificiose elaborata.
Candelabra lignea sex cum Candelis minoribus con-
tinua durantia [...] In eadem Capella Altare parvum
a parte decctra cujus imago B: V: Mariae Trocensis
cum Candelabris et candelis quatuor, Cruce lignea
cum Mensa debite adornata [...] Ex parte sinistra et-
iam altare parvum cujus imago pieta S: Casimiri, Ar-
gentea Veste innoluta cum candelis pariter quatuor,
cruce lignea et alijs requisitis [...] In eadem Capella
Panimentum lapidibus Marmoreis partim nigris, par-
tim albis stratum. Scamna ąuatuor circumcirea Li-
gnifabri elaborata. Pulpitum Contionatorium super
Aquilam ex ligno confectam erectum deargentatum
cum gradibus ad ascensum
Do kaplicy należała oddzielna, znajdująca się od
strony zachodniej, zakrystia, również staraniem Koto-
wicza urządzona i ozdobiona. Musiała ona swoim
wyglądem odpowiadać stylowi kaplicy. Zakrystię tę
usunął Gucewicz w latach 1783—1790 32. Ad partem
dexteram hujus Capellae Sacristia cum gypsatura et
pictura super et infra. Janua ad eandem Sacristiam
lignea cum sera bona et claui. In hac Sacristia Pavi-
mentum lateribus stratum. Repositorium ad servandos
apparatus cum internis scriniolis opera Fabrili et
Sculptoria aliqua cum clausulis, aliqua sine confecta
sunt. Supra idem repositorium mensa in modum alta-
ris Imaginem pieta Crucifizi, flectente infra Dino Casi-
miro et ab utraque parte Imagines B:V:M: et S: Ca-
simiri continens. Scrinia ad reponendas res varias
quatuor. Item depositoria Fabrilis artificio muro in-
clusa duo. Caminus sine fornace, supra quem pendens
Imago artificiali gypsatura circumdata. Levandor Mar-
moreum ad partem sinistram Camini. Januae asce-
dendo supra Capellam et agrodiendo extra eandem
duse cum clausuris. Fenestrae in eadem Sacristia duae
cum cratibus ferreis. Supra candem Sacristiam locus
per modum hipocausti sub tecto pro conservandis re-
bus ejusdem Capellae 23.
Dzisiejszy stan i wygląd wnętrza kaplicy św.
Kazimierza, prawie zupełnie nie zmieniony od czasu
prac renowacyjnych prowadzonych przez Eustachego
Kotowicza, zawdzięczamy „inwencyi i gustowi arty-
stycznemu" jej troskliwego proboszcza kierującego
robotami renowacyjnymi. Dotyczy to zarówno treści
ikonograficznych, jak i motywów dekoracyjnych. Ory-
ginalny i niepowszedni był m.in. pomysł osadzenia
ambony w kształcie kielicha na skrzydłach ulatują-
cego orła (symbolu św. Jana Ewangelisty). Szczegól-
nie bogactwo jej ornamentyki snycerskiej świadczy
raczej o wyszukanej i ambitnej inwencji twórczej
miłośnika sztuki aniżeli o poprawności solidnego rze-
mieślnika.
Nazwiska twórców dziel zdobiących kaplicę kró-
lewską nie są odnotowane w aktach kapituły wileń-
skiej, ponieważ owi artyści byli angażowani nie przez
kapitułę, lecz przez prywatnych ofiarodawców. Na
pierwsze miejsce wysuwa się tu mecenat wojewody
wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego Jana
Kazimierza Sapiehy, który „swoim kosztem sztukatora
włocha więcey dwoch lat sustentował 34.
Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że w latach
1692—1717 Jan Kazimierz Sapieha wzniósł swój pałac
na Antokolu, a w latach 1700—1705 tamtejszy kościół
Trynitarzy dekorował stiukami Jan Piotr Perty ar-
chitectus et seroitor Joannis Casimiri Sapieha 35. Per-
ty dał się poznać zresztą nie tylko jako nadworny ar-
tysta hetmana, lecz także jako administrator jego ma-
jątków na Sznipiszkach i Antokolu 33. W testamencie
spisanym dnia 10 października 1705 (aktykowanym
23 marca 1726) artysta skarżył się: Lat pięć [...] za
kontraktem tegoż JW Pana wojewody wilen[skiego]
krwawię koło kościoła Oyców Trynitarzów Antokol-
[skich] laborowałem a na każdy rok po 200 cz. zł. y
po beczce wina węgierskiego postąpionych, oprócz te-
go wina, in summa rachując 1000 czerw, zł, co mnie
ani szeląga podług tego kontraktu nie doszło 37.
Działalność artystyczna Pertyego w latach 1686—
—1692, a więc w okresie restaurowania kaplicy św.
Kazimierza, nie jest wprawdzie udokumentowana,
wiadomo jednak, że był on już wówczas „serwitorem"
hetmana. Fakt ten, jak również samo dzielo, jego
struktura i powiązanie architektoniczne z całością
wnętrza, pozwalają przypuzsczać, że to właśnie Piotr
Perty zdobił stiukami kaplicę królewską.
Wystrój rzeźbiarsko-dekoracyjny trzech świątyń
wileńskich: kościoła Trynitarzy, śś. Piotra i Pawła
na Antokolu oraz kaplicy św. Kazimierza jest zatem
— jak wynika z dotychczasowego wywodu — prawdo-
podobnie dziełem jednego autora kierującego większą
grupą sztukatorów. Za tezą tą przemawia spójny cha-
rakter stylowy wszystkich dekoracji. Oczywiście da-
ją się zauważyć pewne niewielkie różnice w szczegó-
łach i w doborze motywów, wynikające m.in. ze
zmiennego składu współpracowników, a co najważ-
niejsze — z odmiennych dezyderatów zleceniodaw-
ców. Różnice te jednakże nie są istotne wobec jedno-
litości stylowej i kompozycyjnej dekoracji w tych
trzech świątyniach wileńskich.
Nieco inaczej przedstawia się sprawa autorstwa
wystroju malarskiego kaplicy. Eustachy Kotowicz w
swym sprawozdaniu pominął milczeniem osobę ma-
larza Jedyną informację na jego temat zawdzięczamy
316