JANINA KALINOWSKA


II. 1. Synaj, klasztor św. Katarzyny, litografia wg rysunku
D. Robertsa, 1839. Repr. wg Skrobuchy.

strategicznego znaczenia, o jakie chodziło Justynianowi. Ze
szczytu góry bowiem roztaczał się rozległy widok na co
zwróciła już uwagę Egeria: Egipt, Palestynę, Morze Czerwone,
Morze Partów, nad którym leży Aleksandria - — • pisała — jak
również bezkresne Morze Saracenów — to wszystko widzieliśmy
stamtąd pod nogami, aż trudno w to uwierzyć (Eg. III, 8).
Stamtąd właśnie zbliżający się nieprzyjaciel był z daleka
widoczny, w wąskiej dolinie natomiast, od strony północnej,
można było razić mnichów nawet kamieniami z góry — jak
zauważył Eutychius. Tym też należy tłumaczyć gniew cesarza,
gdy wysłuchał sprawozdania o pracach na Synaju. Pełno-
mocnik przypłacił życiem zmianę cesarskiej decyzji, która nie
przyniosłaby także zamierzonego rezultatu10. Konflikt ten
opisał Eutychius, ale wiedział o nim również współczesny wy-
darzeniom Prokopiusz, skoro obaj przytaczają te same
argumenty usprawiedliwiające postępowanie pełnomocnika
cesarskiego.
Dwie, znajdujące się w klasztorze, marmurowe tablice
(XII — XIII w.) z inskrypcją o niemal jednobrzmiącym tekście
(kopie starszej ?), zawierają ważną informację o ukończeniu

budowli synajskich w trzydziestym roku panowania Justy-
niana, a więc w roku 557". Inskrypcja mozaikowa w apsydzie
datuje jej dekorację na lata 565—566 („w XIV indykcji"),
kościół ukończono zatem ostatecznie (zdobiąc go mozaikami)
nieco później12.
Od wieku XIX począwszy obserwuje się zainteresowanie
tym justyniańskim dziełem, które przetrwało, zgodnie z re-
lacją członków ekspedycji amerykańskiej na Synaj (1958—
1963), w stanie nienaruszonym, dzięki korzystnym warunkom
klimatycznym i ustronnemu położeniu klasztoru. Niemożność
dokładnego obejrzenia mozaik apsydy i tęczy przesłoniętych
wysokim ikonostasem, brak światła, niemożność sfotografo-
wania całości sprawiły, że badacze interesujący się mozaikami
(Kondakow, Ajnałow, Dalton i inni) nie mogli ani ustalić
trafnie daty ich powstania, ani podać właściwej interpretacji
stylu13. Lepsze fotografie w latach pięćdziesiątych zaprezen-
tował George Sotiriou14. Bardziej dokładno poznanie zabytku
zawdzięcza nauka przede wszystkim ekspedycji uniwersyte-
tów Michigan i Princeton, do których przyłączył się później
uniwersytet w Aleksandrii. Jej dziełem było staranne od-
czyszczenie i wzmocnienie podłoża odstających od muru
mozaik (Ernest Hawkins) oraz wykonanie szczegółowej do-
kumentacji fotograficznej (Fred Andregg). Jeden z członków
tej ekspedycji, profesor Kurt Weitzmann, stwierdził, iż nie
znaleziono późniejszych niż z VI w. kostek mozaikowych. Ba-
daczowi temu zawdzięczamy opis mozaik oraz ich treściową
interpretację15.
W apsydzie wyobrażono scenę teofanii na górze Tabor
(il. 2). Przemieniony Salwator stoi na tle niebieskiej mandorli,
ściemniającej się ku środkowi. Ubrany jest w białe, lamowane
szerokim złotym pasem, szaty (tunika i pallium); lewą ręką
przytrzymuje fałdy, prawą — błogosławi (benedictio graeca).
Z postaci Przemienionego emanuje siedem (lub osiem ?)
srebrnych promieni (siedem darów Ducha św., promienie
solis justitiae l)16, z których pięć dotyka pięciu świadków
teofanii: Mojżesza, Eliasza oraz Piotra, Jakuba i Jana. Scenę
Przemienienia otaczają 32 medaliony. Jeden z nich z równo-
ramiennym złotym krzyżem, ukazanym na tle trzech nie-
bieskich „trynitarnych" kręgów, widnieje ponad głową Prze-
mienionego Salwatora (il. 3), w 29 przedstawiono popiersia:
siedemnastu reprezentantów Starego Prawa i dwunastu No-
wego identyfikując ich napisami. Występuje tam czterech
proroków większych, dwunastu mniejszych, Dawid, dziewięciu
apostołów (trzech pozostałych ukazano w scenie teofanii),
św. Paweł oraz dwóch tylko Ewangelistów •— • Łukasz i Marek
(Mateusza wyobrażono wśród apostołów, Jana zaś w scenie
Przemienienia). Do pozostałych dwóch medalionów wprowa-
dzono portrety żyjących wówczas (wyróżniają ich prostokątne
nimby) dostojników klasztoru: hegumena Longinusa i diako-
na Jana17.
Przedstawieniu w apsydzie towarzyszy inskrypcja: W imię
Ojca, Syna i świętego Ducha wykonano to dzieło dla zbawienia
dobroczyńcy za Longina bardzo świętego prezbitra i hegumena,
staraniem Teodora prezbitra w kolejnej XIV indykcji.
Na ścianie tęczowej w obu trójkątach sferycznych, a więc
z obu stron sceny Przemienienia, widnieją w dwóch medalio-

36