DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Januszkiewicz, Barbara: Kielich księcia Barnima
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0296
BARBARA JANUSZKIEWICZ
II. 2. Znak miejski Szczecina i punca A. Wegenera. Repr. wg
H. Lemcke
III. 2: Marque de la ville de Szczecin et marque d'A. Wegener.
Repr. d'apres H. Lemcke
cia Barnima XI (IX)6. Bethe nazywa kielich den schdnsten
protestantischen Kirchengdraten des 16. Jahrhunderts.
Jest to niewątpliwie słuszne w odniesieniu do poziomu
artystycznego naczynia, natomiast związek kielicha ze
sztuką protestancką, a właściwie luterańską, wydaje się
problematyczny. Autor wskazał na Oderburg, jako
miejsce przeznaczenia kielicha. Książę Barnim XI w
tym czasie tworzył w Oderburgu, położonym nieopodal
Szczecina, swą nieoficjalną rezydencję, miejsce odpo-
czynku od zamku szczecińskiego, w którym poza apar-
tamentami książęcymi mieściły się urzędy państwowe i
dworskie. Wyposażeniem kaplicy w Oderburgu książę
zajmował się z żywym zainteresowaniem. Jednak po
jego śmierci w 1573 r. siedziba szybko zaczęła popadać
w ruinę. Nowy władca - książę Jan Fryderyk, stryjeczny
wnuk Barnima XI nie kontynuował dzieła swego po-
przednika, skupiając zainteresowanie na zamku szcze-
cińskim, gdzie około 1575 r. prowadził szeroko
zakrojone prace budowlane. Zapewne w tym czasie
nastąpiło przeniesienie kielicha z pateną z opuszczone-
go Oderburga do nowo wzniesionej kaplicy w zamku
szczecińskim.
Jan Fryderyk niejednokrotnie przywłaszczał sobie, na-
wet przed zakończeniem formalności spadkowych, cenne
przedmioty, należące do jego stryjecznego dziada7. W tym
wypadku było by to działanie w pełni uzasadnione.
Nagłe wygaśnięcie dynastii panującej, upadek
księstwa, obce wojska i administracje stacjonujące w
opuszczonym zamku szczecińskim, dewastowanym i
popadającym w ruinę, nawet jego przebudowa przez
władze pruskie - wszystkie te wydarzenia nie miały
wpływu na losy kielicha, który pozostawał nadal w ka-
plicy zamkowej. Jednak, gdy władze polskie po 1945 r.
przejęły ruiny zamku, kielicha i pateny w kaplicy nie
było. Pozostały tylko wzmianki w literaturze i zdjęcia w
muzealnym archiwum fotograficznym.
Losy kielicha znalazły nieoczekiwany ciąg dalszy: w
lutym 1989 r. to piękne dzieło zostało przekazane do
Muzeum Narodowego w Szczecinie. Jego dzieje zrela-
cjonowano następująco: kielich został wydobyty przy-
padkowo z ziemi w Sarbii (d. pow. Gryfice) zgnieciony
i zabrudzony. W 1948 r. trafił do rąk księdza ze Zgro-
madzenia Chrystusowców, który wówczas przebywał w
Szczecinie. Nabywca własnymi siłami oczyścił kielich,
przywrócił mu dawny kształt i przechowywał w swych
prywatnych zbiorach. Kielich jest eksponowany na wy-
stawie Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachod-
niego w gmachu Muzeum Narodowego przy ul.
Staromłyńskiej 27 w Szczecinie.
* * *
Kielich księcia Barnima swym kształtem przynależy
do typu kielichów średniowiecznych (na co zwrócił uwagę
Lemcke). Typ ten, wytworzony w połowie XIV w. w Eu-
ropie, przetrwał aż do wieku XVII . Charakteryzuje się
dużą czaszą w koszyczku, dużym spłaszczonym nodusem i
sześciolistną stopą, zazwyczaj z cokolikiem. Indywidualne
cechy twórcy, oddziaływanie aktualnych stylów, czy gust
zamawiającego przejawiały się w rodzaju użytych dekora-
cji, doborze elementów ozdobnych, lecz nie naruszały
podstawowego schematu budowy i proporcji naczynia.
W wypadku dzieła Wegenera mamy do czynienia z
wyjątkowo harmonijnym połączeniem motywówmaure-
ski, ornamentu okuciowo-rollwerkowego i elementów
antropomorficznych: pas trawionej maureski otacza
krawędź czaszy i wypełnia pięć z sześciu owalnych meda-
lionów, stanowiących oryginalną, nie spotykaną dekora-
cję koszyczka (il. 3), zdobi cokolik i krawędzie stopy;
płaszcz koszyczka, nodus i sześciodzielny płaszcz stopy
- to miejsca dekoracji okuciowo-rollwerkowej z wple-
cionymi w nią główkami i postaciami aniołków oraz
kameryzowaniem: kwadratowe lub wieloboczne kabo-
szony wypełnione są barwnym szkłem, krzyształem gór-
skim i agatami. Pomysłowo i precyzyjnie rozwiązane
zostało wprowadzenie elementów, określających funda-
tora: inskrypcję umieszczono wjednym zowali na koszy-
czku, a na płaszczu stopy dwa przeciwległe kaboszony w
ujęciu dwóch aniołków zastąpiono większymi, zawie-
rającymi herb rodowy dynastii - Gryfa i datę 1558 oraz
scenę Ukrzyżowania, malowane na złotej folii pod
48
II. 2. Znak miejski Szczecina i punca A. Wegenera. Repr. wg
H. Lemcke
III. 2: Marque de la ville de Szczecin et marque d'A. Wegener.
Repr. d'apres H. Lemcke
cia Barnima XI (IX)6. Bethe nazywa kielich den schdnsten
protestantischen Kirchengdraten des 16. Jahrhunderts.
Jest to niewątpliwie słuszne w odniesieniu do poziomu
artystycznego naczynia, natomiast związek kielicha ze
sztuką protestancką, a właściwie luterańską, wydaje się
problematyczny. Autor wskazał na Oderburg, jako
miejsce przeznaczenia kielicha. Książę Barnim XI w
tym czasie tworzył w Oderburgu, położonym nieopodal
Szczecina, swą nieoficjalną rezydencję, miejsce odpo-
czynku od zamku szczecińskiego, w którym poza apar-
tamentami książęcymi mieściły się urzędy państwowe i
dworskie. Wyposażeniem kaplicy w Oderburgu książę
zajmował się z żywym zainteresowaniem. Jednak po
jego śmierci w 1573 r. siedziba szybko zaczęła popadać
w ruinę. Nowy władca - książę Jan Fryderyk, stryjeczny
wnuk Barnima XI nie kontynuował dzieła swego po-
przednika, skupiając zainteresowanie na zamku szcze-
cińskim, gdzie około 1575 r. prowadził szeroko
zakrojone prace budowlane. Zapewne w tym czasie
nastąpiło przeniesienie kielicha z pateną z opuszczone-
go Oderburga do nowo wzniesionej kaplicy w zamku
szczecińskim.
Jan Fryderyk niejednokrotnie przywłaszczał sobie, na-
wet przed zakończeniem formalności spadkowych, cenne
przedmioty, należące do jego stryjecznego dziada7. W tym
wypadku było by to działanie w pełni uzasadnione.
Nagłe wygaśnięcie dynastii panującej, upadek
księstwa, obce wojska i administracje stacjonujące w
opuszczonym zamku szczecińskim, dewastowanym i
popadającym w ruinę, nawet jego przebudowa przez
władze pruskie - wszystkie te wydarzenia nie miały
wpływu na losy kielicha, który pozostawał nadal w ka-
plicy zamkowej. Jednak, gdy władze polskie po 1945 r.
przejęły ruiny zamku, kielicha i pateny w kaplicy nie
było. Pozostały tylko wzmianki w literaturze i zdjęcia w
muzealnym archiwum fotograficznym.
Losy kielicha znalazły nieoczekiwany ciąg dalszy: w
lutym 1989 r. to piękne dzieło zostało przekazane do
Muzeum Narodowego w Szczecinie. Jego dzieje zrela-
cjonowano następująco: kielich został wydobyty przy-
padkowo z ziemi w Sarbii (d. pow. Gryfice) zgnieciony
i zabrudzony. W 1948 r. trafił do rąk księdza ze Zgro-
madzenia Chrystusowców, który wówczas przebywał w
Szczecinie. Nabywca własnymi siłami oczyścił kielich,
przywrócił mu dawny kształt i przechowywał w swych
prywatnych zbiorach. Kielich jest eksponowany na wy-
stawie Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachod-
niego w gmachu Muzeum Narodowego przy ul.
Staromłyńskiej 27 w Szczecinie.
* * *
Kielich księcia Barnima swym kształtem przynależy
do typu kielichów średniowiecznych (na co zwrócił uwagę
Lemcke). Typ ten, wytworzony w połowie XIV w. w Eu-
ropie, przetrwał aż do wieku XVII . Charakteryzuje się
dużą czaszą w koszyczku, dużym spłaszczonym nodusem i
sześciolistną stopą, zazwyczaj z cokolikiem. Indywidualne
cechy twórcy, oddziaływanie aktualnych stylów, czy gust
zamawiającego przejawiały się w rodzaju użytych dekora-
cji, doborze elementów ozdobnych, lecz nie naruszały
podstawowego schematu budowy i proporcji naczynia.
W wypadku dzieła Wegenera mamy do czynienia z
wyjątkowo harmonijnym połączeniem motywówmaure-
ski, ornamentu okuciowo-rollwerkowego i elementów
antropomorficznych: pas trawionej maureski otacza
krawędź czaszy i wypełnia pięć z sześciu owalnych meda-
lionów, stanowiących oryginalną, nie spotykaną dekora-
cję koszyczka (il. 3), zdobi cokolik i krawędzie stopy;
płaszcz koszyczka, nodus i sześciodzielny płaszcz stopy
- to miejsca dekoracji okuciowo-rollwerkowej z wple-
cionymi w nią główkami i postaciami aniołków oraz
kameryzowaniem: kwadratowe lub wieloboczne kabo-
szony wypełnione są barwnym szkłem, krzyształem gór-
skim i agatami. Pomysłowo i precyzyjnie rozwiązane
zostało wprowadzenie elementów, określających funda-
tora: inskrypcję umieszczono wjednym zowali na koszy-
czku, a na płaszczu stopy dwa przeciwległe kaboszony w
ujęciu dwóch aniołków zastąpiono większymi, zawie-
rającymi herb rodowy dynastii - Gryfa i datę 1558 oraz
scenę Ukrzyżowania, malowane na złotej folii pod
48