DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Kobielus, Stanisław: Monstrancja jasnogórska ks. Augustyna Kordeckiego: program ikonograficzny i treści ideowe
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0443
MONSTRANCJA JASNOGÓRSKA
Kraków 1985, s. 277; Korneliusz a Lapide podobnie komentuje Lb
13, 24... uva pendens in vecte, est Christus pendens in cruce (...)
Duo bajuli sunt duo testamenta. Tenże, o. c., t. 21, In Numeros,
Parisiis 1874, s. 259. Na eucharystyczny charakter Grona - Chrystusa
miała wskazywać rozbudowana w średniowieczu ikonografia Tło-
czni mistycznej. H. MAŁKIEWICZÓWNA, Interpretacja treścipięt-
nastowiecznego malowidła ściennego z. Chrystusem w tłoczni
mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia
Historiae Artium", VIII:1972, s. 80.
36. Por. J. CHMIEL,„Krzew winogron" (Rdz 49, 11) w interpretacji św.
Justyna Męczennika, „Ruch Biblijny i Liturgiczny", XXXV:1982, nr
5, s, 342-345; MAŁKIEWICZÓWNA, o. c., s. 69-149.
37. Por. Syr 14, 18. Symboliczny wykład liści winnego krzewu podaje
m.in. św. Ambroży w komentarzu do Księgi Rodzaju. Tenże, Hexa-
meron, PSP, t. IV, przeł. W. Szołdrski, Warszawa 1969, s. 108.
38. MARBODUS, Liber lapidum, PL 171, 1773.
39. O. Piotr Lasota, wyliczając w inwentarzu kamienie, podaje:
u Melchizedecha 39 sztuk, jednak najprawdopodobniej myli się co do
imienia postaci. ANEKS I, s. 302.
40. Aaron z racjonałem na piersiach, jako najwyższy kapłan Starego
Testamentu, ukazany jest między innymi w niewielkim oknie umie-
szczonym pod rozetą północnego ramienia transeptu w katedrze w
Chartres oraz na słynnym kolońskim relikwiarzu Trzech Króli. K.
HANSELMANN,Dos Rationale der Bischofe, Paderborn 1975,s. 65,
71.
41. J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, przeł. Z. Kubiak, J. Radoży-
cki, Warszawa 1962, s. 198-199; por. także Wj 28, 37-39; Kpł 8, 9.
42. Uczynisz też blachę ze złota najczystszego i na niej wyryjesz robotą
snycerską: ,Święte Panu ' Wj 28, 36.
43. Józef Flawiusz podaje symbolikę poszczególnych części stroju
arcykapłana: pektorał z 12 kamieniami to koło zodiaku, strój głowy
symbolizował niebo, szata wierzchnia oznaczała całą przyrodę, owoc
granatu błyskawice, a dźwięk dzwonków odgłos gromu. Tenże, o., c.,
III, VII, 7. Symbolikę dzwonków omawia szerzej DOBRZENIECKI,
Maiestas Domini..., cz. 2, s. 285-296.
44. Chwała osoby Aarona jest wyraźnie zaznaczona w Ekkl 45, 7-9.
45. Ideę rozwija Orygenes w jednej ze swych homilii: Co się zaś tyczy
znaczenia mistycznego, to stwierdziliśmy już wyżej, że zgodnie z
autorytatywną wypowiedzią apostoła Pawła nasz Pan i Zbawiciel
nazywa się 'A rcykapłanem przyszłych dóbr'. On więc jest Aa ronem,
natomiast 'synami Aarona ' są Jego apostołowie. Tenże, Homilie o
Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, PSP, t. XXXI, z. 2, przeł.
S. Kalinkowski, Warszawa 1984, s. 84.
46. O. Piotr Lasota, wymieniając kamienie, zapisał: u Dawida 28 sztuk.
ANEKS I, s. 302.
47. Por. 1 Sm 16, 12-13.
48. Por. 2 Sm 6, 17-19.
49. Augustyn podkreśla obydwa aspekty mesjańskie godności króle-
wskiej i kapłańskiej. Tenże, Objaśnienia Psalmów, PSP, t. XLII, z.
1, przeł. J. Sulowski, Warszawa 1986, s. 388, (Ps 149, 6).
50. Snop tworzą zebrane razem kłosy, dlatego jest symbolem redukcji
wielości w jedność, znakiem integracji części w całość. CHEVA-
LIER, GHEERBRANT, o. c., t. 2, Paris 1973, s. 376.
51. Cyt. za: D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł.
W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, s.
201.
52. Warto tutaj zwrócić uwagę na obraz Hugo van der Goesa Adoracja
Dzieciątka (część środkowa z ołtarza Portinarich, ok 1475, Floren-
cja, Uffizie), gdzie leżący snop zboża jednoznacznie interpretowany
jest jako zapowiedź Eucharystii. Możliwa jest jeszcze inna wersja
interpretacji obecności snopów na ostensorium jasnogórskim. Snop
zboża znajduje się w herbie królewskiej rodziny Wazów. Monstrancja
została wprawdzie ufundowana cztery lata po abdykacji króla Jana
Kazimierza, lecz więzi, jakie łączyły Wazów z Jasną Górą mogły
wpłynąć na wkomponowanie tego symbolu w dekorację ostenso-
rium.
53. Rt 2,2-4; 4, 13-23.
54. Cyt. za: Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy, t. 1, s. 106; por. także
hymn Pszenica napisany przez syryjskiego poetę Cyryllonasa. Muza
chrześcijańska..., s. 273-275.
55. Np. Mk 4,3-20. Św. Ambroży w Wykładzie o wieczystym dziewictwie
Najświętszej Maryi następująco rozwinął fragment z Pieśni nad pieś-
niami 7, 2-3: W tym łonie Dziewicy był równocześnie stos pszenicy
i kwitnęła łaska lilii, zrodziła Ona iziarno, i lilię. Cyt. za: Ojcowie
Kościoła łacińscy. Teksty o Matce Bożej, t. 2, przeł. W. Eborowicz,
W. Kania, Niepokalanów 1981, s. 62. Nieco inaczej komentuje sym-
bolikę ziarna św. Augustyn: Wpadł więc Chrystus w ziemię podczas
męki, a nastąpiło owocowanie w zmartwychwstaniu. [...] Wisiał i
był wzgardzonym. Wewnętrznie był ziarnem, posiadał siłę pociąga-
nia za sobą wszystkich. Podobnie jak w ziarnie utajone są liczne
nasiona, rzucone, niczym wydają się oczom, lecz siła ukryta prze-
kształcając sobą materię przynosi owoc. Podobnie w Chrystusie
utajona była na krzyżu moc: ukazywała się oczom tylko słabość. O
przeogromne ziarno! Dzięki niech będą pszenicznemu ziarnu, że
zechciało umrzeć i rozmnożyć się. Tenże, o. c., t. XXXIX, s. 37? (Ps
59,9); s. 223, (Ps 69, 1); por. A. RASCO, Christus granumfrumenti,
Jo 12, 24, „Verbum Domini", 37:1959, fsc. 2, s. 66.
56. Mk4,28; J 6, 51-52.
57. Por. P. SKUBISZEWSKI, Programy obrazowe kielichów i paten
romańskich, „Rocznik Historii Sztuki", XIII:1981, s. 77; B. MIO-
DOŃSKA, „Nulla potestas nisi a Deo". Zzagadnień ikonografii
graduału Jana Olbrachta, „Biuletyn Historii Sztuki",
XXXIII:1971, nr 4, s. 326.
58. B. GŁADYSZ, Hymny Brewiarza rzymskiego oraz Patronału pol-
skiego, Poznań 1933,s. 16. Niektóre monstrancje barokowe nosiły na
sobie inskrypcje fragmentów tego hymnu. CORBELET o. c., s. 107.
59. Missale Romanum..., s. 382.
60. Warto tu przytoczyć komentarz Orygenesa: To, że Izaak sam niesie
sobie drzewo do spalenia ofiary, stanowi symbol, iż i Chrystus 'sam
dźwigał krzyż dla siebie'; wszelako niesienie krzyża na spalenie
ofiary jest obowiązkiem kapłana. Izaak zatem jest równocześnie
ofiarą i kapłanem. Tenże, Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia,
Kapłańskiej, PSP, t. XXXI, z. 1, przeł. S. Kalinkowski, Warszawa
1984, s. 93.
61. Pismo powiada: 'I Abraham, obejrzawszy się ujrzał barana uwikła-
nego rogami w krzewie sebek'. Wydaje mi się, iż powiedzieliśmy
wyżej, że Izaak był symbolem Chrystusa, wszelako w tym miejscu
również baran, jak się zdaje symbolizuje Chrystusa. ORYGENES, o.
c.,s. 97.
62. PL 169,49.
63. Fragment sekwencji mszalnej z Niedzieli Zmartwychwstania Pań-
skiego. Missale Romanum..., s. 325.
64. Wj 12,5-14.46.
65. Ów Baranek, który na rozkaz Mojżesza został zabity powstrzymał
anioła zagłady, a Baranek Boży, który wziął na siebie grzechy świata
czyż nie uwolni od grzechów? Krew zwykłego baranka przyniosła
ocalenie, czyż więc krew Jednorodzonego nie przyniesie zbawienia ?
Tak zinterpretował baranka paschalnego Cyryl Jerozolimski. Tenże,
Katechezy, PSP, t. IX, przeł. W. Kania, Warszawa 1973, s. 174.
66. Por. Św. EFREM SYRYJSKI, Pieśń o Baranku, [w:] Muza chrze-
ścijańska..., s. 238-242.
67. Missale Romanum..., s. 382-383.
68. 3 Kri 19, 4-8.
69. Taką interpretację podaje np. Korneliusz a Lapide: Allegorice per
panem hunc Eliae, Patres accipiunt Eucharistiam, cujus virtute per
40 dies, id est per totam vitam, quae nobis est tempus jejunii et
paenitentiae, ambulamus ad montem Dei Horeb [...] Anagogice,
panis haec repraesentat suavissimam refectionem Sanctorum in coe-
lo. Tenże, o. c., t. 3, In Librum III Regum, Parisiis 1877, s. 656.
70. Te dwa wersety są fragmentem hymnu Sacris solemniis juncta sint
gaudia napisanego przez św. Tomasza z Akwinu. GŁADYSZ, o.
c.,s. 16, 122.
71. A. GERKEN, Teologia Eucharystii, przeł. S. Szczyrbowski, War-
szawa 1977, s. 155-156.
72. Ibidem, s. 165.
65
Kraków 1985, s. 277; Korneliusz a Lapide podobnie komentuje Lb
13, 24... uva pendens in vecte, est Christus pendens in cruce (...)
Duo bajuli sunt duo testamenta. Tenże, o. c., t. 21, In Numeros,
Parisiis 1874, s. 259. Na eucharystyczny charakter Grona - Chrystusa
miała wskazywać rozbudowana w średniowieczu ikonografia Tło-
czni mistycznej. H. MAŁKIEWICZÓWNA, Interpretacja treścipięt-
nastowiecznego malowidła ściennego z. Chrystusem w tłoczni
mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia
Historiae Artium", VIII:1972, s. 80.
36. Por. J. CHMIEL,„Krzew winogron" (Rdz 49, 11) w interpretacji św.
Justyna Męczennika, „Ruch Biblijny i Liturgiczny", XXXV:1982, nr
5, s, 342-345; MAŁKIEWICZÓWNA, o. c., s. 69-149.
37. Por. Syr 14, 18. Symboliczny wykład liści winnego krzewu podaje
m.in. św. Ambroży w komentarzu do Księgi Rodzaju. Tenże, Hexa-
meron, PSP, t. IV, przeł. W. Szołdrski, Warszawa 1969, s. 108.
38. MARBODUS, Liber lapidum, PL 171, 1773.
39. O. Piotr Lasota, wyliczając w inwentarzu kamienie, podaje:
u Melchizedecha 39 sztuk, jednak najprawdopodobniej myli się co do
imienia postaci. ANEKS I, s. 302.
40. Aaron z racjonałem na piersiach, jako najwyższy kapłan Starego
Testamentu, ukazany jest między innymi w niewielkim oknie umie-
szczonym pod rozetą północnego ramienia transeptu w katedrze w
Chartres oraz na słynnym kolońskim relikwiarzu Trzech Króli. K.
HANSELMANN,Dos Rationale der Bischofe, Paderborn 1975,s. 65,
71.
41. J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, przeł. Z. Kubiak, J. Radoży-
cki, Warszawa 1962, s. 198-199; por. także Wj 28, 37-39; Kpł 8, 9.
42. Uczynisz też blachę ze złota najczystszego i na niej wyryjesz robotą
snycerską: ,Święte Panu ' Wj 28, 36.
43. Józef Flawiusz podaje symbolikę poszczególnych części stroju
arcykapłana: pektorał z 12 kamieniami to koło zodiaku, strój głowy
symbolizował niebo, szata wierzchnia oznaczała całą przyrodę, owoc
granatu błyskawice, a dźwięk dzwonków odgłos gromu. Tenże, o., c.,
III, VII, 7. Symbolikę dzwonków omawia szerzej DOBRZENIECKI,
Maiestas Domini..., cz. 2, s. 285-296.
44. Chwała osoby Aarona jest wyraźnie zaznaczona w Ekkl 45, 7-9.
45. Ideę rozwija Orygenes w jednej ze swych homilii: Co się zaś tyczy
znaczenia mistycznego, to stwierdziliśmy już wyżej, że zgodnie z
autorytatywną wypowiedzią apostoła Pawła nasz Pan i Zbawiciel
nazywa się 'A rcykapłanem przyszłych dóbr'. On więc jest Aa ronem,
natomiast 'synami Aarona ' są Jego apostołowie. Tenże, Homilie o
Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, PSP, t. XXXI, z. 2, przeł.
S. Kalinkowski, Warszawa 1984, s. 84.
46. O. Piotr Lasota, wymieniając kamienie, zapisał: u Dawida 28 sztuk.
ANEKS I, s. 302.
47. Por. 1 Sm 16, 12-13.
48. Por. 2 Sm 6, 17-19.
49. Augustyn podkreśla obydwa aspekty mesjańskie godności króle-
wskiej i kapłańskiej. Tenże, Objaśnienia Psalmów, PSP, t. XLII, z.
1, przeł. J. Sulowski, Warszawa 1986, s. 388, (Ps 149, 6).
50. Snop tworzą zebrane razem kłosy, dlatego jest symbolem redukcji
wielości w jedność, znakiem integracji części w całość. CHEVA-
LIER, GHEERBRANT, o. c., t. 2, Paris 1973, s. 376.
51. Cyt. za: D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł.
W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, s.
201.
52. Warto tutaj zwrócić uwagę na obraz Hugo van der Goesa Adoracja
Dzieciątka (część środkowa z ołtarza Portinarich, ok 1475, Floren-
cja, Uffizie), gdzie leżący snop zboża jednoznacznie interpretowany
jest jako zapowiedź Eucharystii. Możliwa jest jeszcze inna wersja
interpretacji obecności snopów na ostensorium jasnogórskim. Snop
zboża znajduje się w herbie królewskiej rodziny Wazów. Monstrancja
została wprawdzie ufundowana cztery lata po abdykacji króla Jana
Kazimierza, lecz więzi, jakie łączyły Wazów z Jasną Górą mogły
wpłynąć na wkomponowanie tego symbolu w dekorację ostenso-
rium.
53. Rt 2,2-4; 4, 13-23.
54. Cyt. za: Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy, t. 1, s. 106; por. także
hymn Pszenica napisany przez syryjskiego poetę Cyryllonasa. Muza
chrześcijańska..., s. 273-275.
55. Np. Mk 4,3-20. Św. Ambroży w Wykładzie o wieczystym dziewictwie
Najświętszej Maryi następująco rozwinął fragment z Pieśni nad pieś-
niami 7, 2-3: W tym łonie Dziewicy był równocześnie stos pszenicy
i kwitnęła łaska lilii, zrodziła Ona iziarno, i lilię. Cyt. za: Ojcowie
Kościoła łacińscy. Teksty o Matce Bożej, t. 2, przeł. W. Eborowicz,
W. Kania, Niepokalanów 1981, s. 62. Nieco inaczej komentuje sym-
bolikę ziarna św. Augustyn: Wpadł więc Chrystus w ziemię podczas
męki, a nastąpiło owocowanie w zmartwychwstaniu. [...] Wisiał i
był wzgardzonym. Wewnętrznie był ziarnem, posiadał siłę pociąga-
nia za sobą wszystkich. Podobnie jak w ziarnie utajone są liczne
nasiona, rzucone, niczym wydają się oczom, lecz siła ukryta prze-
kształcając sobą materię przynosi owoc. Podobnie w Chrystusie
utajona była na krzyżu moc: ukazywała się oczom tylko słabość. O
przeogromne ziarno! Dzięki niech będą pszenicznemu ziarnu, że
zechciało umrzeć i rozmnożyć się. Tenże, o. c., t. XXXIX, s. 37? (Ps
59,9); s. 223, (Ps 69, 1); por. A. RASCO, Christus granumfrumenti,
Jo 12, 24, „Verbum Domini", 37:1959, fsc. 2, s. 66.
56. Mk4,28; J 6, 51-52.
57. Por. P. SKUBISZEWSKI, Programy obrazowe kielichów i paten
romańskich, „Rocznik Historii Sztuki", XIII:1981, s. 77; B. MIO-
DOŃSKA, „Nulla potestas nisi a Deo". Zzagadnień ikonografii
graduału Jana Olbrachta, „Biuletyn Historii Sztuki",
XXXIII:1971, nr 4, s. 326.
58. B. GŁADYSZ, Hymny Brewiarza rzymskiego oraz Patronału pol-
skiego, Poznań 1933,s. 16. Niektóre monstrancje barokowe nosiły na
sobie inskrypcje fragmentów tego hymnu. CORBELET o. c., s. 107.
59. Missale Romanum..., s. 382.
60. Warto tu przytoczyć komentarz Orygenesa: To, że Izaak sam niesie
sobie drzewo do spalenia ofiary, stanowi symbol, iż i Chrystus 'sam
dźwigał krzyż dla siebie'; wszelako niesienie krzyża na spalenie
ofiary jest obowiązkiem kapłana. Izaak zatem jest równocześnie
ofiarą i kapłanem. Tenże, Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia,
Kapłańskiej, PSP, t. XXXI, z. 1, przeł. S. Kalinkowski, Warszawa
1984, s. 93.
61. Pismo powiada: 'I Abraham, obejrzawszy się ujrzał barana uwikła-
nego rogami w krzewie sebek'. Wydaje mi się, iż powiedzieliśmy
wyżej, że Izaak był symbolem Chrystusa, wszelako w tym miejscu
również baran, jak się zdaje symbolizuje Chrystusa. ORYGENES, o.
c.,s. 97.
62. PL 169,49.
63. Fragment sekwencji mszalnej z Niedzieli Zmartwychwstania Pań-
skiego. Missale Romanum..., s. 325.
64. Wj 12,5-14.46.
65. Ów Baranek, który na rozkaz Mojżesza został zabity powstrzymał
anioła zagłady, a Baranek Boży, który wziął na siebie grzechy świata
czyż nie uwolni od grzechów? Krew zwykłego baranka przyniosła
ocalenie, czyż więc krew Jednorodzonego nie przyniesie zbawienia ?
Tak zinterpretował baranka paschalnego Cyryl Jerozolimski. Tenże,
Katechezy, PSP, t. IX, przeł. W. Kania, Warszawa 1973, s. 174.
66. Por. Św. EFREM SYRYJSKI, Pieśń o Baranku, [w:] Muza chrze-
ścijańska..., s. 238-242.
67. Missale Romanum..., s. 382-383.
68. 3 Kri 19, 4-8.
69. Taką interpretację podaje np. Korneliusz a Lapide: Allegorice per
panem hunc Eliae, Patres accipiunt Eucharistiam, cujus virtute per
40 dies, id est per totam vitam, quae nobis est tempus jejunii et
paenitentiae, ambulamus ad montem Dei Horeb [...] Anagogice,
panis haec repraesentat suavissimam refectionem Sanctorum in coe-
lo. Tenże, o. c., t. 3, In Librum III Regum, Parisiis 1877, s. 656.
70. Te dwa wersety są fragmentem hymnu Sacris solemniis juncta sint
gaudia napisanego przez św. Tomasza z Akwinu. GŁADYSZ, o.
c.,s. 16, 122.
71. A. GERKEN, Teologia Eucharystii, przeł. S. Szczyrbowski, War-
szawa 1977, s. 155-156.
72. Ibidem, s. 165.
65