Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (54.1992)

Biuletyn Historii Sztuki
R.LIV, 1992, Nr4
PL ISSN 0006-3967

TADEUSZ BERNATOWICZ
Warszawa
Teresa Grzybkowska, Złoty wiek malarstwa gdańskiego na tle kultury artystycznej miasta
1520-1620, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, ss.201, il.150.

Znana badaczka sztuki Gdańska, autorka monografii
malarza Andrzeja Stecha1, opublikowała kolejną pracę po-
święconą tym razem malarstwu „złotego wieku" (1520 -
1620) miasta nad Motławą. Jest to trzecia, po pracach Willi
Drosta (1938)2 i Anny Gosienieckiej (1969)3, synteza malar-
stwa w Gdańsku, choć w tym przypadku obejmująca lata
1520-1620. Teresa Grzybkowska podjęła się trudnego zada-
nia, bowiem badania szczegółowe nad sztuką tego miasta
są fragmentaryczne. Istnieją co prawda monografie kilku
najwybitniejszych malarzy działających w Gdańsku jak An-
ton Moller4, Herman Han5, czy Hans Vredeman de Vries6, ale
jednocześnie brakuje usystematyzowanych inwentaryzacji
dzid związanych z Gdańskiem7. Nie opracowane zostały
również takie zagadnienia jak eksport dzieł powstałych w
gdańskim środowisku artystycznym na tereny Rzeczypospo-
litej, Prus czy Brandenburgii. Dyskusyjnym jest problem
odrębności tej sztuki. Nie jest przesądzone w jakim stopniu
uprawnione jest określanie „sztuka gdańska" i czy też może-
my mówić jedynie o „sztuce w Gdańsku". Tytuł pracy jak i
występujące w książce uwagi dotyczące recepcji ołtarza Joosa
van Cleve, że „każde wybitne dzieło zachodnioeuropejskie,
jakie znalazło się w Gdańsku, natychmiast zostawało asymi-
lowane", wskazują jednak na przyjęcie przez Badaczkę opcji
o odrębności sztuki powstającej w Gdańsku.
W rozdziale wprowadzającym Autorka zarysowuje dzieje
środowiska artystycznego w Gdańsku, sięgając 1466 r. i eks-
ponując wiodącą rolę przedstawicieli bogatego mieszczań-
stwa w tworzeniu się ośrodka artystycznego. Wspomniani
tam Ferberowie odegrali w tych procesach rolę niepoślednią,
o czym świadczą choćby dwa ołtarze i epitafium ufundowane
przez jednego z przedstawicieli rodu, burmistrza Jana Ferbe-
ra. Dzieła te reprezentują zarówno wybitną klasę artystyczną8,
jak i są ważnym przykładem obrazującym narodziny nowo-
żytnego portretu w Gdańsku9.
Rozdział drugi książki Teresy Grzybkowskiej wy-
pełniają teoretyczne rozważania nad problemem kategorii
stylistycznych i ich przydatności w analizach malarstwa
powstałego w Gdańsku. Głównym zagadnieniem w tych
rozważaniach jest pojęcie „manieryzmu". Uogólniając roz-

ważania Autorki można powiedzieć, że uznaje ona za zasadne
używanie pojęć ..manieryzm międzynarodowy" w analizie
dekoracji gdańskich gmachów użyteczności publicznej jak
Ratusz Głównego Miasta czy Dwór Artusa oraz ..manieryzm
północny" w stosunku do twórczości malarzy działających
w Gdańsku.
Dzida sztuki przedstawione w tej pracy pogrupowane
zostały według twórczości najwybitniejszych malarzy działa-
jących w Gdańsku. Jako oddzielna grupa wyodrębnione zo-
stały obrazy epitafijne i portrety.
Obraz malarstwa pierwszej połowy XVI w. zdominowali
artyści będący w orbicie wpływów niemieckich. Należeli do
nich Malarz Georg, Lorenz Lauenstein i Martin Schoninck.
Dla ukazania genezy sztuki Malarza Georga (1531-1534,
obrazy dla Bractwa św. Reinholda w Dworze Artusa) zaryso-
wane zostało szerokie spektrum wpływów. Być może nieco
kontrowersyjne jest podkreślenie tu roli sztuki manieryzmu
niderlandzkiego. Bardziej przekonywająca jest zależność od
tradycji miejscowej, a szczególnie sztuki niemieckiej w oso-
bie Hansa z Kolonii. Uzasadnione wydają się wpływy ołtarza
św.Antoniego (1522) z tzw. Burgkirche w Lubece na sztukę
Malarza Georga. Również w latach trzydziestych XVI w. w
Gdańsku tworzą Lauenstein (ok.1535; Lot z córkami dla Brac-
twa św.Krzysztofa) oraz Schoninck (1536-1539; obrazy na
zlecenie Bractwa Malborskiego w Dworze Artusa). Wpływ
Cranachów, Melchiora Feselna i szkoły naddunajskiej w Ju-
dycie i Holofernesie i Oblężeniu Malborka pokreślają zależ-
ność sztuki w Gdańsku pierwszych dziesięcioleci reformacji
od niemieckiego kręgu kulturowego
Największą indywidualnością artystyczną działającą w
Gdańsku był niewątpliwie Hans Vredeman de Vries, przeby-
wający w tym mieście między 1592 a 1595 r. Sztuka tego
malarza, zaliczanego przez Karela van Mandera do jednego z
najwybitniejszych artystów epoki, wycisnęła piętno na arty-
stycznym kształcie reprezentacyjnych wnętrz miasta: Sali
Czerwonej Ratusza Głównego Miasta oraz Dworu Artusa.
Działalność Vredemana de Vriesa godna jest ponownego
rozpatrzenia i interpretacji. Dotychczasowe studia zawężone
były do wybranych okresów jego twórczości. Ma to miejsce

91