DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Przegląd Literatury
DOI article:Osiecka-Samsonowicz, Hanna: [Rezension von: Nils Meyer, Krzyżtopór, Der Herrscher als Festung, The Rules as a fortress]
DOI article:Rosiński, Piotr: [Rezension von: Jan Leszek Adamczyk, Wzgórze Zamkowe w Kielcach]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0485
PRZEGLĄD LITERATURY
„Antropomorficzna" analiza planu zamku w Krzyżtopo-
rze przedstawiona w omawianym artykule niewątpliwie
wzbogaca możliwości interpretacyjne niezwykle bogatych
treści, jakie zakodowane zostały w architekturze najsławniej-
szego zamku obronnego XVII-wiecznej Polski. Być może
przyczyni się ona również do ustalenia twórcy lub twórców
tego wyjątkowego, także w kontekście sztuki europejskiej,
zabytku.
Hanna Samsonowicz
Jan Leszek Adamczyk, Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Wojewódzki Ośrodek
Archeologiczno-Konserwatorski w Kielcach, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu
Miejskiego w Kielcach, Kielce 1991, s. 196, rys. 75, fot. 105.
Praca Jana Leszka Adamczyka Wzgórze Zamkowe w Kiel-
cach jest wersją dysertacji doktorskiej napisanej pod kierun-
kiem prof. dr hab. Jana Pazdura i obronionej w 1989 r. w
Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN.
Publikacja ta w sposób nowatorski podejmuje próbę od-
tworzenia i określenia funkcji obszernego zespołu architekto-
niczno-przestrzennego jakim jest Wzgórze Zamkowe w
Kielcach. W dotychczasowej literaturze kieleckie Wzgórze
traktowano jako część organizmu miejskiego bądź oma-
wiano jego poszczególne obiekty. W swoich badaniach autor
wykroczył daleko poza historię sztuki. Jego poszukiwania
objęły urbanistykę, archeologię, historię Kościoła, karto-
grafię a także ekonomię. Wykonane zostały bardzo rozległe
badania archiwalne w krajowych archiwach państwowych
i kościelnych a także w Archiwum Wojennym w Wiedniu
(mapa Galicji Zachodniej Antoniego Meyera z 1804 r.). W
bogatych aneksach źródłowych autor przytacza m.in. obszer-
ne fragmenty wizytacji kolegiaty kieleckiej z 1598 r., inwe-
ntarze klucza kieleckiego dóbr biskupów krakowskich z XVII
i XVIII w., ponadto fragmenty licznych lustracji, inwentarzy,
opisów kościołów (kolegiaty i św. Trójcy). Publikowanych
jest wiele przekazów kartograficznych, rysunków architekto-
nicznych oraz źródeł ikonograficznych w postaci rysunku
(m.in. bardzo cenny rysunek Wzgórza Zamkowego z 3 ćw.
XVIII w., fot. 14-21), malarstwa, grafiki i fotografii. Dzięki
tym rozległym badaniom i bogatej ikonografii otrzymujemy
nowy obraz Wzgórza kieleckiego i jego znaczenia w przed-
rozbiorowej Polsce.
Praca składa się z 4 rozdziałów podzielonych na podroz-
działy. Najważniejsze 2 etapy nowożytnych przemian Wzgó-
rza omówione są w rozdziałach II i III. W końcowej części
książki publikowane są: streszczenie w jęz. angielskim, tabela
przedstawiająca uposażenie kapituły kolegiaty kieleckiej w
XV i XVI w., aneksy źródłowe, wykaz materiałów
źródłowych, bibliografia i spis ilustracji.
Rozdział I - Powstanie w wiekach średnich ośrodka
kościelnego na Wzgórzu Zamkowym w Kielcach omawia
początki formowania się urbs Ecclesiae na kieleckim
Wzgórzu, które sięgają 1. poł. XII w., gdy region Łyso-
gór przeszedł w ręce biskupów krakowskich. Obszar ten
podzielony był na jednostki administracyjne zwane klucza-
mi. Siedzibami kluczy oprócz Kielc były także Bodzentyn,
Iłża i Kunów. W 1171 r. biskup Gedka ufundował w Kiel-
cach kościół NMP i zapewne w tym czasie utworzono przy
nim kapitułę, która stała się rodzajem „rady regionalnej".
Wzrost znaczenia Kielc wobec innych kluczy autor wiąże z
wykształceniem się ośrodka przemysłu metalurgicznego i
górniczego, który stał się źródłem poważnych dochodów
właścicieli tego obszaru - biskupów krakowskich. Kielce
zostały ponadto siedzibą urzędu żupnika, który od lat 30.XVII
w. łączony był z urzędem starosty kieleckiego. Tak więc
XVII-wieczne Kielce były poważnym ośrodkiem administra-
cyjnym, w centrum uprzemysłowionego obszaru. Okoliczno-
ści te zapewne miały wpływ na decyzję biskupa krakowskiego
Jakuba Zadzika, który postanowił właśnie tutaj wznieść dla
siebie rezydencję. Autor podkreśla fakt, że pałac biskupi a
wraz z nim cały bogaty funkcjonalnie zespół budowli powsta-
je wokół istniejącej już kolegiaty, a więc w centrum dóbr
biskupich a nie w stolicy diecezji. Zjawisko to dostrzec
można i w innych ośrodkach ówczesnej Rzeczypospolitej np.
Gniezno-Łowicz czy Płock-Pułtusk.
Budowa zespołu - tytuł II rozdziału jednoznacznie
wskazuje na kompleksowe spojrzenie przez autora na za-
budowę Wzgórza. Wokół pałacu, którego założenie podpo-
rządkowano kompozycyjnie osi kolegiaty, powstała bogata
infrastruktura zapewniająca samowystarczalność dostojni-
ków kościelnych. Dzięki temu biskupi stali się także do-
brodziejami kolegiaty oraz inicjatorami powstania nowych
instytucji kościelnych. Ponadto w części tej znalazły się
ustalone przez autora nowe fakty dotyczące zmiany pierwot-
nego projektu zamku, będące s kutkiem uzyskania dodatkowe-
go terenu.
Drugiemu, nowożytnemu etapowi przemian Wzgórza po-
święcony jest III rozdział Ukształtowanie. Etap ten przypada
na 2. ćwierć XVIII w. i wiąże się ściśle z osobą biskupa
Konstantego Felicjana Szaniawskiego. Kielce były już ośrod-
kiem administracyjno-kościelnym regionu świętokrzyskiego,
wokół nich leżały majątki biskupów z rozwijającym się gór-
nictwem i przemysłem metalurgicznym. Tu także biskupi
posiadali reprezentacyjny pałac. Okoliczności te sprawiły, że
właśnie tutaj z inicjatywy Szaniawskiego wzniesiono semina-
rium duchowne i szkołę. Wkrótce ten zespół szkolny według
koncepcji biskupa został połączony z kolegiatą i pałacem
krytym arkadowym gankiem, dzięki czemu powstał zintegro-
wany zespół architektoniczny. Elementem tego połączenia
jest dzisiejsze południowe skrzydło pałacu. Natomiast
bliźniacze, północne skrzydło zostało wzniesione później ze
względów reprezentacyjnych i funkcjonalnych. W porówna-
107
„Antropomorficzna" analiza planu zamku w Krzyżtopo-
rze przedstawiona w omawianym artykule niewątpliwie
wzbogaca możliwości interpretacyjne niezwykle bogatych
treści, jakie zakodowane zostały w architekturze najsławniej-
szego zamku obronnego XVII-wiecznej Polski. Być może
przyczyni się ona również do ustalenia twórcy lub twórców
tego wyjątkowego, także w kontekście sztuki europejskiej,
zabytku.
Hanna Samsonowicz
Jan Leszek Adamczyk, Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Wojewódzki Ośrodek
Archeologiczno-Konserwatorski w Kielcach, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu
Miejskiego w Kielcach, Kielce 1991, s. 196, rys. 75, fot. 105.
Praca Jana Leszka Adamczyka Wzgórze Zamkowe w Kiel-
cach jest wersją dysertacji doktorskiej napisanej pod kierun-
kiem prof. dr hab. Jana Pazdura i obronionej w 1989 r. w
Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN.
Publikacja ta w sposób nowatorski podejmuje próbę od-
tworzenia i określenia funkcji obszernego zespołu architekto-
niczno-przestrzennego jakim jest Wzgórze Zamkowe w
Kielcach. W dotychczasowej literaturze kieleckie Wzgórze
traktowano jako część organizmu miejskiego bądź oma-
wiano jego poszczególne obiekty. W swoich badaniach autor
wykroczył daleko poza historię sztuki. Jego poszukiwania
objęły urbanistykę, archeologię, historię Kościoła, karto-
grafię a także ekonomię. Wykonane zostały bardzo rozległe
badania archiwalne w krajowych archiwach państwowych
i kościelnych a także w Archiwum Wojennym w Wiedniu
(mapa Galicji Zachodniej Antoniego Meyera z 1804 r.). W
bogatych aneksach źródłowych autor przytacza m.in. obszer-
ne fragmenty wizytacji kolegiaty kieleckiej z 1598 r., inwe-
ntarze klucza kieleckiego dóbr biskupów krakowskich z XVII
i XVIII w., ponadto fragmenty licznych lustracji, inwentarzy,
opisów kościołów (kolegiaty i św. Trójcy). Publikowanych
jest wiele przekazów kartograficznych, rysunków architekto-
nicznych oraz źródeł ikonograficznych w postaci rysunku
(m.in. bardzo cenny rysunek Wzgórza Zamkowego z 3 ćw.
XVIII w., fot. 14-21), malarstwa, grafiki i fotografii. Dzięki
tym rozległym badaniom i bogatej ikonografii otrzymujemy
nowy obraz Wzgórza kieleckiego i jego znaczenia w przed-
rozbiorowej Polsce.
Praca składa się z 4 rozdziałów podzielonych na podroz-
działy. Najważniejsze 2 etapy nowożytnych przemian Wzgó-
rza omówione są w rozdziałach II i III. W końcowej części
książki publikowane są: streszczenie w jęz. angielskim, tabela
przedstawiająca uposażenie kapituły kolegiaty kieleckiej w
XV i XVI w., aneksy źródłowe, wykaz materiałów
źródłowych, bibliografia i spis ilustracji.
Rozdział I - Powstanie w wiekach średnich ośrodka
kościelnego na Wzgórzu Zamkowym w Kielcach omawia
początki formowania się urbs Ecclesiae na kieleckim
Wzgórzu, które sięgają 1. poł. XII w., gdy region Łyso-
gór przeszedł w ręce biskupów krakowskich. Obszar ten
podzielony był na jednostki administracyjne zwane klucza-
mi. Siedzibami kluczy oprócz Kielc były także Bodzentyn,
Iłża i Kunów. W 1171 r. biskup Gedka ufundował w Kiel-
cach kościół NMP i zapewne w tym czasie utworzono przy
nim kapitułę, która stała się rodzajem „rady regionalnej".
Wzrost znaczenia Kielc wobec innych kluczy autor wiąże z
wykształceniem się ośrodka przemysłu metalurgicznego i
górniczego, który stał się źródłem poważnych dochodów
właścicieli tego obszaru - biskupów krakowskich. Kielce
zostały ponadto siedzibą urzędu żupnika, który od lat 30.XVII
w. łączony był z urzędem starosty kieleckiego. Tak więc
XVII-wieczne Kielce były poważnym ośrodkiem administra-
cyjnym, w centrum uprzemysłowionego obszaru. Okoliczno-
ści te zapewne miały wpływ na decyzję biskupa krakowskiego
Jakuba Zadzika, który postanowił właśnie tutaj wznieść dla
siebie rezydencję. Autor podkreśla fakt, że pałac biskupi a
wraz z nim cały bogaty funkcjonalnie zespół budowli powsta-
je wokół istniejącej już kolegiaty, a więc w centrum dóbr
biskupich a nie w stolicy diecezji. Zjawisko to dostrzec
można i w innych ośrodkach ówczesnej Rzeczypospolitej np.
Gniezno-Łowicz czy Płock-Pułtusk.
Budowa zespołu - tytuł II rozdziału jednoznacznie
wskazuje na kompleksowe spojrzenie przez autora na za-
budowę Wzgórza. Wokół pałacu, którego założenie podpo-
rządkowano kompozycyjnie osi kolegiaty, powstała bogata
infrastruktura zapewniająca samowystarczalność dostojni-
ków kościelnych. Dzięki temu biskupi stali się także do-
brodziejami kolegiaty oraz inicjatorami powstania nowych
instytucji kościelnych. Ponadto w części tej znalazły się
ustalone przez autora nowe fakty dotyczące zmiany pierwot-
nego projektu zamku, będące s kutkiem uzyskania dodatkowe-
go terenu.
Drugiemu, nowożytnemu etapowi przemian Wzgórza po-
święcony jest III rozdział Ukształtowanie. Etap ten przypada
na 2. ćwierć XVIII w. i wiąże się ściśle z osobą biskupa
Konstantego Felicjana Szaniawskiego. Kielce były już ośrod-
kiem administracyjno-kościelnym regionu świętokrzyskiego,
wokół nich leżały majątki biskupów z rozwijającym się gór-
nictwem i przemysłem metalurgicznym. Tu także biskupi
posiadali reprezentacyjny pałac. Okoliczności te sprawiły, że
właśnie tutaj z inicjatywy Szaniawskiego wzniesiono semina-
rium duchowne i szkołę. Wkrótce ten zespół szkolny według
koncepcji biskupa został połączony z kolegiatą i pałacem
krytym arkadowym gankiem, dzięki czemu powstał zintegro-
wany zespół architektoniczny. Elementem tego połączenia
jest dzisiejsze południowe skrzydło pałacu. Natomiast
bliźniacze, północne skrzydło zostało wzniesione później ze
względów reprezentacyjnych i funkcjonalnych. W porówna-
107