DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Katarzyna Cieślak, Kościół-cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV-XVIII w.). "Długie trwanie" epitafium: Gdańsk 1992 ss.185, il.74 [faktycznie 93]; Katarzyna Cieślak, Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-XVII w.). Wrocław 1993 ss.95, il.28 [faktycznie 60]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48917#0471
PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW
Katarzyna Cieślak, Kościół-cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV-XVIII w.).
"Długie trwanie" epitafium. Gdańsk 1992 ss.185, il.74 [faktycznie 93]; Katarzyna Cieślak,
Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-XVII w.). Wrocław 1993 ss.95, il.28 [faktycznie 60]
Sztuka sepulkralna, materialna forma pamięci ludzkiego
przemijania budzi nieustannie zainteresowanie badaczy róż-
nych dyscyplin humanistyki. Badania nad tym fascynującym
zjawiskiem artystycznym powiększyły się o dwie znakomite
książki Katarzyny Cieślak, poświęcone epitafiom gdańskim
od XV do XVHI w. Mimo iż główne zainteresowania bada-
czki skupiają się na epitafiach (ponad 70 obiektów), to zakres
analizowanego materiału jest znacznie szerszy i obejmuje rów-
nież nagrobki, chorągwie nagrobne, kartusze i płyty nagrobne.
Przedstawienie, choćby w największym skrócie, wszystkich
ustaleń zawartych w tych erudycyjnych pracach jest niemożliwe
w tak krótkiej prezentacji. Niemniej warto zwrócić uwagę na
kilka problemów związanych z epitafiami gdańskimi.
W książce Kościół - cmentarzem... Autorka podzieliła
analizowane dzieła, zgodnie z przyjmowaną w literaturze
przedmiotu systematyzacją sztuki sepulkralnej, na epitafia
obrazowe, pomniki epitafijne oraz epitafia inskrypcyjne. Pier-
wszej grupie obiektów poświęcona została odrębna książka
pt. Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-XVII w.). Powrócimy
do niej w dalszej części omówienia.
Badania K. Cieślak potwierdzają, że pomniki epitafijne i
epitafia inskrypcyjne pełniły przede wszystkim funkcję kom-
memoratywną (poprzez portret, herb i napis) oraz dydaktycz-
no-moralizatorską (poprzez upamiętnianie osób zmarłych
prezentowały uniwersalne wzorce osobowe).
Za podstawę wyboru obiektów uwzględnionych w opra-
cowaniu jako nadrzędne, Autorka przyjęła kryterium teryto-
rialne - obszar Gdańska. Stąd w polu jej zainteresowań zna-
lazły się epitafia luterańskie, kalwińskie i katolickie. Czytel-
nika zapoznającego się z tak bogatym ilościowo materiałem
zawartym w książce Kościół — cmentarzem.... uderza mała
liczba epitafiów poświęconych gdańszczanom-katolikom.
Zidentyfikowanych zostało zaledwie jedenaście obiektów,
umieszczonych w katolickich kościołach Gdańska: Domini-
kanów (św.Mikołaja), Karmelitów (św.Józefa) oraz Brygidek
(św.Brygidy). Gdańszczanami byli lekarze Jan Posselius i Jan
Scheffler, których epitafia znajdują się w kościele św.Miko-
łaja. Bliżej nieokreślone związki Posseliusa z Zygmuntem III
podkreśla medalion z wizerunkiem króla wiszący na piersi
zmarłego. Katolikami byli również członkowie rodziny Po-
sse’ów (Beata, Brygida i Gabriel), których pomnik znajduje
się w kościele św.Brygidy. Formy wszystkich trzech obie-
któw zbliżone są formą do epitafiów protestanckich. W pracy
K. Cieślak odnotowanych zostało osiem przykładów epitafiów
szlachty polskiej, znajdujących się w kościołach Gdańska. Ich
pochówki w Gdańsku związane były z niespodziewaną śmier-
cią w podróży.
Do formy katolickich, szlacheckich monumentów z Rze-
czypospolitej nawiązuje epitafium Jana Konopackiego (ko-
ściół św.Mikołaja, 1594-1605). Płaskorzeźba zmarłego uka-
zuje go w pozie leżącej, ale jedynie do pasa.
Pomniki epitafijne z figurami klęczącymi reprezentują
epitafia Feliksa Dąbrowskiego z Wojanowa (po 1624) oraz
nieznanego szlachcica z dwiema niewiastami (ok.1650). Na-
grobek klęczący, zważywszy na skalę tego zjawiska w Rze-
czypospolitej XVII w. należy chyba interpretować jako pew-
nego rodzaju manifestację katolickości i związków z Polską.
Przyczynkiem do dziejów kontaktów Gdańska z Wielkim
Księstwem Litewskim może być inskrypcyjne epitafium Jó-
zefa Hercyka (po 1733), pochodzącego z Lubna w wojewódz-
twie połockim. Jest to jeden z dwóch (oprócz epitafium Anny
Teodory Sierakowskiej z 1793 r.) przypadków występowania
w sepulkralnej sztuce Gdańska polskiej inskrypcji: "DOM /
SPLENDOR WIELMfOŻNEGOJ DOMU /W W[OJE-
WÓ]DZTWIE POŁOCfKIM] I[ASNLE] P[AN] IÓZEF /Z
LUBNA HERCYK Z / OSSOWSKIEY ZRODZONY / TU
W GROBOWE / ZASZEDŁ UMBRY / R[OKU] 1733 18
XBRIS [DECEMBRIS]/PROSI O ZDRfOWAŚ] M[ARIO],
Czy brak epitafiów katolickich wynikał z trudnej sytuacji
religijnej tej konfesji w Gdańsku (protestanci w Gdańsku byli
szczególnie mało tolerancyjnie nastawieni do katolicyzmu),
czy też było to następstwem świadomej manifestacji katoli-
ków pragnących odróżnić się od protestanckiej praktyki fun-
dowania epitafiów?
W drugiej książce pt. Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-
XVII w.) Katarzyna Cieślak skoncentrowała się na grupie
epitafiów określanych jako obrazowe (Bildepitapli). Nadrzęd-
nym kryterium pozwalającym zakwalifikować epitafium do
tego typu jest występowanie rzeźbionego lub malowanego
przedstawienia charakteryzującego - jeżeli można użyć w
tym przypadku włoskiego terminu Albertiego -storia.
Epitafia obrazowe w Gdańsku pełniły przede wszystkim
dwie funkcje ideowe: stanowiły ewangeliczne wyznanie wiary
oraz były pomnikiem zmarłego. Ikonografia przedstawień za-
wiera się w grupach tematycznych typowych dla sztuki epitafij-
nej protestanckiego kręgu kulturowego (np. Śląska). Wymienić
można programy konfesyjne i pasyjne, programy związane z
pewnością zbawienia i wiarą w zmartwychwstanie do życia
wiecznego, Sąd Ostateczny, etc. Od typowych, protestanckich
tematów ikonograficznych odbiegają obrazy epitafijne, których
temat związany był z biografią zmarłego. Jako przykład służyć
może epitafium Walentyna von Kamitz (ok.1590) zawierające
obraz Opłakiwanie Abla, wykonane według ryciny Fransa Flo-
risa. Kamitz zginął z ręki ziomka. Zaletą pracy Cieślak jest
również odnalezienie pierwowzorów graficznych dla większo-
ści obrazów epitafijnych. Może mniej dociekliwie potraktowane
zostały dekoracyjne obramienia, których formy zaczerpnięto
również z obiegowych wzorników XVI- i XVU-wiecznych.
Dwie imponujące książki Cieślak odsłaniają czytelnikowi
kolejny obszar sztuki sepulkralnej. Dotąd Autorka koncen-
trowała się na problematyce ideowej. Należy mieć nadzieję,
że doczekamy się jeszcze jednej publikacji o epitafiach gdań-
451
Katarzyna Cieślak, Kościół-cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV-XVIII w.).
"Długie trwanie" epitafium. Gdańsk 1992 ss.185, il.74 [faktycznie 93]; Katarzyna Cieślak,
Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-XVII w.). Wrocław 1993 ss.95, il.28 [faktycznie 60]
Sztuka sepulkralna, materialna forma pamięci ludzkiego
przemijania budzi nieustannie zainteresowanie badaczy róż-
nych dyscyplin humanistyki. Badania nad tym fascynującym
zjawiskiem artystycznym powiększyły się o dwie znakomite
książki Katarzyny Cieślak, poświęcone epitafiom gdańskim
od XV do XVHI w. Mimo iż główne zainteresowania bada-
czki skupiają się na epitafiach (ponad 70 obiektów), to zakres
analizowanego materiału jest znacznie szerszy i obejmuje rów-
nież nagrobki, chorągwie nagrobne, kartusze i płyty nagrobne.
Przedstawienie, choćby w największym skrócie, wszystkich
ustaleń zawartych w tych erudycyjnych pracach jest niemożliwe
w tak krótkiej prezentacji. Niemniej warto zwrócić uwagę na
kilka problemów związanych z epitafiami gdańskimi.
W książce Kościół - cmentarzem... Autorka podzieliła
analizowane dzieła, zgodnie z przyjmowaną w literaturze
przedmiotu systematyzacją sztuki sepulkralnej, na epitafia
obrazowe, pomniki epitafijne oraz epitafia inskrypcyjne. Pier-
wszej grupie obiektów poświęcona została odrębna książka
pt. Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-XVII w.). Powrócimy
do niej w dalszej części omówienia.
Badania K. Cieślak potwierdzają, że pomniki epitafijne i
epitafia inskrypcyjne pełniły przede wszystkim funkcję kom-
memoratywną (poprzez portret, herb i napis) oraz dydaktycz-
no-moralizatorską (poprzez upamiętnianie osób zmarłych
prezentowały uniwersalne wzorce osobowe).
Za podstawę wyboru obiektów uwzględnionych w opra-
cowaniu jako nadrzędne, Autorka przyjęła kryterium teryto-
rialne - obszar Gdańska. Stąd w polu jej zainteresowań zna-
lazły się epitafia luterańskie, kalwińskie i katolickie. Czytel-
nika zapoznającego się z tak bogatym ilościowo materiałem
zawartym w książce Kościół — cmentarzem.... uderza mała
liczba epitafiów poświęconych gdańszczanom-katolikom.
Zidentyfikowanych zostało zaledwie jedenaście obiektów,
umieszczonych w katolickich kościołach Gdańska: Domini-
kanów (św.Mikołaja), Karmelitów (św.Józefa) oraz Brygidek
(św.Brygidy). Gdańszczanami byli lekarze Jan Posselius i Jan
Scheffler, których epitafia znajdują się w kościele św.Miko-
łaja. Bliżej nieokreślone związki Posseliusa z Zygmuntem III
podkreśla medalion z wizerunkiem króla wiszący na piersi
zmarłego. Katolikami byli również członkowie rodziny Po-
sse’ów (Beata, Brygida i Gabriel), których pomnik znajduje
się w kościele św.Brygidy. Formy wszystkich trzech obie-
któw zbliżone są formą do epitafiów protestanckich. W pracy
K. Cieślak odnotowanych zostało osiem przykładów epitafiów
szlachty polskiej, znajdujących się w kościołach Gdańska. Ich
pochówki w Gdańsku związane były z niespodziewaną śmier-
cią w podróży.
Do formy katolickich, szlacheckich monumentów z Rze-
czypospolitej nawiązuje epitafium Jana Konopackiego (ko-
ściół św.Mikołaja, 1594-1605). Płaskorzeźba zmarłego uka-
zuje go w pozie leżącej, ale jedynie do pasa.
Pomniki epitafijne z figurami klęczącymi reprezentują
epitafia Feliksa Dąbrowskiego z Wojanowa (po 1624) oraz
nieznanego szlachcica z dwiema niewiastami (ok.1650). Na-
grobek klęczący, zważywszy na skalę tego zjawiska w Rze-
czypospolitej XVII w. należy chyba interpretować jako pew-
nego rodzaju manifestację katolickości i związków z Polską.
Przyczynkiem do dziejów kontaktów Gdańska z Wielkim
Księstwem Litewskim może być inskrypcyjne epitafium Jó-
zefa Hercyka (po 1733), pochodzącego z Lubna w wojewódz-
twie połockim. Jest to jeden z dwóch (oprócz epitafium Anny
Teodory Sierakowskiej z 1793 r.) przypadków występowania
w sepulkralnej sztuce Gdańska polskiej inskrypcji: "DOM /
SPLENDOR WIELMfOŻNEGOJ DOMU /W W[OJE-
WÓ]DZTWIE POŁOCfKIM] I[ASNLE] P[AN] IÓZEF /Z
LUBNA HERCYK Z / OSSOWSKIEY ZRODZONY / TU
W GROBOWE / ZASZEDŁ UMBRY / R[OKU] 1733 18
XBRIS [DECEMBRIS]/PROSI O ZDRfOWAŚ] M[ARIO],
Czy brak epitafiów katolickich wynikał z trudnej sytuacji
religijnej tej konfesji w Gdańsku (protestanci w Gdańsku byli
szczególnie mało tolerancyjnie nastawieni do katolicyzmu),
czy też było to następstwem świadomej manifestacji katoli-
ków pragnących odróżnić się od protestanckiej praktyki fun-
dowania epitafiów?
W drugiej książce pt. Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-
XVII w.) Katarzyna Cieślak skoncentrowała się na grupie
epitafiów określanych jako obrazowe (Bildepitapli). Nadrzęd-
nym kryterium pozwalającym zakwalifikować epitafium do
tego typu jest występowanie rzeźbionego lub malowanego
przedstawienia charakteryzującego - jeżeli można użyć w
tym przypadku włoskiego terminu Albertiego -storia.
Epitafia obrazowe w Gdańsku pełniły przede wszystkim
dwie funkcje ideowe: stanowiły ewangeliczne wyznanie wiary
oraz były pomnikiem zmarłego. Ikonografia przedstawień za-
wiera się w grupach tematycznych typowych dla sztuki epitafij-
nej protestanckiego kręgu kulturowego (np. Śląska). Wymienić
można programy konfesyjne i pasyjne, programy związane z
pewnością zbawienia i wiarą w zmartwychwstanie do życia
wiecznego, Sąd Ostateczny, etc. Od typowych, protestanckich
tematów ikonograficznych odbiegają obrazy epitafijne, których
temat związany był z biografią zmarłego. Jako przykład służyć
może epitafium Walentyna von Kamitz (ok.1590) zawierające
obraz Opłakiwanie Abla, wykonane według ryciny Fransa Flo-
risa. Kamitz zginął z ręki ziomka. Zaletą pracy Cieślak jest
również odnalezienie pierwowzorów graficznych dla większo-
ści obrazów epitafijnych. Może mniej dociekliwie potraktowane
zostały dekoracyjne obramienia, których formy zaczerpnięto
również z obiegowych wzorników XVI- i XVU-wiecznych.
Dwie imponujące książki Cieślak odsłaniają czytelnikowi
kolejny obszar sztuki sepulkralnej. Dotąd Autorka koncen-
trowała się na problematyce ideowej. Należy mieć nadzieję,
że doczekamy się jeszcze jednej publikacji o epitafiach gdań-
451