DOI article:
Rottermund, Andrzej: [Rezension von: Richard S. Wortman, Scenarios of Power. Myth and Ceremony in Russian Monarchy]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48915#0229
224
Andrzej Rottermund
rosyjskiego, śledząc równocześnie rozwój mitu o ze-
wnętrznym (zagranicznym) pochodzeniu władzy od
czasów książąt kijowskich aż po ostateczne przyjęcie
zachodnich modeli za panowania Piotra Wielkiego.
Część druga Olimpian Scenarios (Olimpijskie scena-
riusze) traktuje o przejęciu europejskich, barokowych
i oświeceniowych wzorców demonstrowania władzy
zwierzchniej za panowania Katarzyny II. Część trze-
cia, Mortal Sovereigns (Śmiertelni władcy) poświę-
cona jest staraniom dostosowania mitu do ery
rewolucyjnych przemian w okresie panowania Pawła I
i Aleksandra I. Część czwarta, Dynastie Scenario (Dy-
nastyczny scenariusz) analizuje odrodzenie mitu pod-
boju jako najważniejszego elementu w tworzeniu
wizerunku władzy zwierzchniej, jak i wizerunku mo-
narchy heroicznego, mającego sprostać wyzwaniom
rzucanym przez rodzący się około połowy wieku XIX
liberalizm i nacjonalizm. Rozdział ten obejmuje okres
panowania cara Mikołaja I.
Na podstawie przedstawionego materiału opisują-
cego wydarzenia ceremonialne na dworze cesarskim,
jak i, uzupełniającego go, materiału ikonograficznego,
dochodzi Wortman do kilku istotnych konkluzji.
Uważa, że pełne przepychu, w wysokim stopniu
zrytualizowane demonstrowanie władzy zwierzchniej
w monarchii rosyjskiej, nie liczące się ani z wydatka-
mi na ten cel, ani z czasem, jaki mu poświęcano, wska-
zuje, że zarówno rosyjscy władcy, jak i ich najbliższe
otoczenie doceniali wagę symbolicznej warstwy zna-
czeniowej tkwiącej w każdej ceremonii oraz to,
że wywoływały one szczególnego rodzaju skojarzenia,
niezwykle istotne do sprawowania przez nich władzy.
Książka Wortmana przekonuje, że ceremonie
dworskie o charakterze państwowym, poprzez oddzia-
ływanie na wyobraźnię poddanych, wiązały ich z tro-
nem w stopniu podobnym, jak przywileje ułatwiające
uzyskiwanie znacznych korzyści materialnych. Autor
podjął próbę wyjaśnienia, za pomocą jakich środków
utrzymywano trwałość rosyjskiej monarchii absolut-
nej oraz niepodważalną lojalność najważniejszych
warstw społecznych wobec monarchii. Za jeden z
podstawowych środków, uruchamianych w tym celu
przez władców, uznał odpowiednio skomponowane
pod względem treści ceremonie dworskie. W trakcie
ceremonii państwowej następowało bowiem wynie-
sienie suwerenów na inny poziom rzeczywistości, na
którym demonstrowali oni cechy uprawniające do
sprawowania władzy. W zhierarchizowanym społe-
czeństwie liczyli się tylko ci, którzy, obok monarchy,
uczestniczyli w tym rytuale, chociaż w różnych jego
fazach i w różnym dystansie przestrzennym w stosun-
ku do władcy. Wortman pisze, że w ten oto sposób „ce-
remoniał wyznaczał ważny symboliczny dystans
pomiędzy rządzącymi i rządzonymi unaoczniając,
że sprawowanie władzy i posiadane przywileje są za-
korzenione w naturalnym porządku rzeczy” (s. 4).
Charakteryzując pod tym względem imperialną Rosję,
odwołuje się do pracy Ernesta Gellnera (Nations and
Nationalism. Ithaca, N.Y., 1983), który ten rodzaj sto-
sunków społecznych określa terminem „agro-literate
society”, to znaczy tradycyjnego społeczeństwa, gdzie
uprzywilejowane grupy starają się w pełni odseparo-
wać od klas niższych. Temu oddzieleniu się służyły
głoszone mity-opowiadania. Uwypuklały one z jednej
strony różnice między grupami uprzywilejowanymi
a zwykłymi śmiertelnikami, z drugiej strony świadczy-
ły o ich pokrewieństwie z osobami świętymi, z mitycz-
nymi bohaterami, a nawet z bogami. Zadaniem
ceremonii dworskich była albo bezpośrednia demon-
stracja treści owych mitów-opowiadań, albo też od-
wołanie się do ich treści.
Mit, przywołany ponownie do życia w końcu XVII
wieku, a funkcjonujący w monarchii rosyjskiej od XV
stulecia, wiązał władcę i elity z obcym (zagranicznym,
zewnętrznym) wizerunkiem władzy politycznej.
W tym względzie Rosja przypominała, zdaniem Wort-
mana, wzorce obowiązujące w królewskiej mitologii
polinezyjskiej (tutaj Autor powołuje się na pracę Mar-
shalla Sahlinsa, Islands of History. Chicago 1985).
„Heroiczne dzieje” polinezyjskich dynastii utożsa-
miały królów z bogami.
Królowie ci przybywali zawsze z zewnątrz, byli
obcymi, pełnymi nadprzyrodzonej mocy przybyszami
z zagranicy. Ujarzmiali miejscowy lud lub też byli
przyjmowani przez tubylców po to, by wprowadzili
nowy porządek polityczny. Treść owych mitów była
jednoznaczna - „monarchą jest cudzoziemiec”.
Tak więc przyjęte założenia o władzy pochodzącej
z zewnątrz było równoznaczne z aspiracjami państwa
do rangi cesarstwa. Znaczenie słowa „empire” obar-
czone było różnoraką treścią, a więc sprawowaniem
władzy w sposób nieograniczony, ekspansji skierowa-
nej na sąsiednie terytoria, a osoba cesarza uznawana
była za obrońcę dziedzictwa bizantyjskiego.
Przedstawione wyżej mity i roszczenia wymagały
nieustannej demonstracji w formie dworskich „wido-
wisk” ceremonialnych. Wszystkie dostępne środki,
jakimi dysponował dwór cesarski podporządkowane
były przedstawieniu treści zawartych w scenariuszach
tych ceremonialnych „widowisk”. Opisane przez
Wortmana, w porządku chronologicznym, ceremonie
dworskie były „reżyserowane” według podobnego
scenariusza, niemniej zawsze służyły bieżącym celom
politycznym. Jednym z zadań, jakie stawia sobie Au-
tor, jest prześledzenie transformacji mitów, za czym
szły zmiany w ceremoniale dworskim, w zależności od
kontekstu historycznego.
Prezentowana książka przywołuje bogaty i wiele
mówiący materiał faktograficzny dotyczący sprawo-
wania władzy w Rosji od końca XVII do połowy XIX
stuleci. Jednak dla historyka sztuki zajmującego się
wpływem uwarunkowań dworskiego życia ceremo-
Andrzej Rottermund
rosyjskiego, śledząc równocześnie rozwój mitu o ze-
wnętrznym (zagranicznym) pochodzeniu władzy od
czasów książąt kijowskich aż po ostateczne przyjęcie
zachodnich modeli za panowania Piotra Wielkiego.
Część druga Olimpian Scenarios (Olimpijskie scena-
riusze) traktuje o przejęciu europejskich, barokowych
i oświeceniowych wzorców demonstrowania władzy
zwierzchniej za panowania Katarzyny II. Część trze-
cia, Mortal Sovereigns (Śmiertelni władcy) poświę-
cona jest staraniom dostosowania mitu do ery
rewolucyjnych przemian w okresie panowania Pawła I
i Aleksandra I. Część czwarta, Dynastie Scenario (Dy-
nastyczny scenariusz) analizuje odrodzenie mitu pod-
boju jako najważniejszego elementu w tworzeniu
wizerunku władzy zwierzchniej, jak i wizerunku mo-
narchy heroicznego, mającego sprostać wyzwaniom
rzucanym przez rodzący się około połowy wieku XIX
liberalizm i nacjonalizm. Rozdział ten obejmuje okres
panowania cara Mikołaja I.
Na podstawie przedstawionego materiału opisują-
cego wydarzenia ceremonialne na dworze cesarskim,
jak i, uzupełniającego go, materiału ikonograficznego,
dochodzi Wortman do kilku istotnych konkluzji.
Uważa, że pełne przepychu, w wysokim stopniu
zrytualizowane demonstrowanie władzy zwierzchniej
w monarchii rosyjskiej, nie liczące się ani z wydatka-
mi na ten cel, ani z czasem, jaki mu poświęcano, wska-
zuje, że zarówno rosyjscy władcy, jak i ich najbliższe
otoczenie doceniali wagę symbolicznej warstwy zna-
czeniowej tkwiącej w każdej ceremonii oraz to,
że wywoływały one szczególnego rodzaju skojarzenia,
niezwykle istotne do sprawowania przez nich władzy.
Książka Wortmana przekonuje, że ceremonie
dworskie o charakterze państwowym, poprzez oddzia-
ływanie na wyobraźnię poddanych, wiązały ich z tro-
nem w stopniu podobnym, jak przywileje ułatwiające
uzyskiwanie znacznych korzyści materialnych. Autor
podjął próbę wyjaśnienia, za pomocą jakich środków
utrzymywano trwałość rosyjskiej monarchii absolut-
nej oraz niepodważalną lojalność najważniejszych
warstw społecznych wobec monarchii. Za jeden z
podstawowych środków, uruchamianych w tym celu
przez władców, uznał odpowiednio skomponowane
pod względem treści ceremonie dworskie. W trakcie
ceremonii państwowej następowało bowiem wynie-
sienie suwerenów na inny poziom rzeczywistości, na
którym demonstrowali oni cechy uprawniające do
sprawowania władzy. W zhierarchizowanym społe-
czeństwie liczyli się tylko ci, którzy, obok monarchy,
uczestniczyli w tym rytuale, chociaż w różnych jego
fazach i w różnym dystansie przestrzennym w stosun-
ku do władcy. Wortman pisze, że w ten oto sposób „ce-
remoniał wyznaczał ważny symboliczny dystans
pomiędzy rządzącymi i rządzonymi unaoczniając,
że sprawowanie władzy i posiadane przywileje są za-
korzenione w naturalnym porządku rzeczy” (s. 4).
Charakteryzując pod tym względem imperialną Rosję,
odwołuje się do pracy Ernesta Gellnera (Nations and
Nationalism. Ithaca, N.Y., 1983), który ten rodzaj sto-
sunków społecznych określa terminem „agro-literate
society”, to znaczy tradycyjnego społeczeństwa, gdzie
uprzywilejowane grupy starają się w pełni odseparo-
wać od klas niższych. Temu oddzieleniu się służyły
głoszone mity-opowiadania. Uwypuklały one z jednej
strony różnice między grupami uprzywilejowanymi
a zwykłymi śmiertelnikami, z drugiej strony świadczy-
ły o ich pokrewieństwie z osobami świętymi, z mitycz-
nymi bohaterami, a nawet z bogami. Zadaniem
ceremonii dworskich była albo bezpośrednia demon-
stracja treści owych mitów-opowiadań, albo też od-
wołanie się do ich treści.
Mit, przywołany ponownie do życia w końcu XVII
wieku, a funkcjonujący w monarchii rosyjskiej od XV
stulecia, wiązał władcę i elity z obcym (zagranicznym,
zewnętrznym) wizerunkiem władzy politycznej.
W tym względzie Rosja przypominała, zdaniem Wort-
mana, wzorce obowiązujące w królewskiej mitologii
polinezyjskiej (tutaj Autor powołuje się na pracę Mar-
shalla Sahlinsa, Islands of History. Chicago 1985).
„Heroiczne dzieje” polinezyjskich dynastii utożsa-
miały królów z bogami.
Królowie ci przybywali zawsze z zewnątrz, byli
obcymi, pełnymi nadprzyrodzonej mocy przybyszami
z zagranicy. Ujarzmiali miejscowy lud lub też byli
przyjmowani przez tubylców po to, by wprowadzili
nowy porządek polityczny. Treść owych mitów była
jednoznaczna - „monarchą jest cudzoziemiec”.
Tak więc przyjęte założenia o władzy pochodzącej
z zewnątrz było równoznaczne z aspiracjami państwa
do rangi cesarstwa. Znaczenie słowa „empire” obar-
czone było różnoraką treścią, a więc sprawowaniem
władzy w sposób nieograniczony, ekspansji skierowa-
nej na sąsiednie terytoria, a osoba cesarza uznawana
była za obrońcę dziedzictwa bizantyjskiego.
Przedstawione wyżej mity i roszczenia wymagały
nieustannej demonstracji w formie dworskich „wido-
wisk” ceremonialnych. Wszystkie dostępne środki,
jakimi dysponował dwór cesarski podporządkowane
były przedstawieniu treści zawartych w scenariuszach
tych ceremonialnych „widowisk”. Opisane przez
Wortmana, w porządku chronologicznym, ceremonie
dworskie były „reżyserowane” według podobnego
scenariusza, niemniej zawsze służyły bieżącym celom
politycznym. Jednym z zadań, jakie stawia sobie Au-
tor, jest prześledzenie transformacji mitów, za czym
szły zmiany w ceremoniale dworskim, w zależności od
kontekstu historycznego.
Prezentowana książka przywołuje bogaty i wiele
mówiący materiał faktograficzny dotyczący sprawo-
wania władzy w Rosji od końca XVII do połowy XIX
stuleci. Jednak dla historyka sztuki zajmującego się
wpływem uwarunkowań dworskiego życia ceremo-