DOI article:
Artykuły i komunikaty
DOI article:Lileyko, Jerzy: Pałac i ogród: natura zawłaszczona przez sztukę
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.49351#0042
36
Jerzy Lileyko
w tym pola uprawne, łąki, zagajniki i rozlewiska wodne, porządkując je w sposób prze-
myślany, ale mało zauważalny. Komponenty architektoniczne - Zamek Ujazdowski, daw-
niej królewski, pawilony - Łazienka, Ermitaż, i Arkadia, drewniany dwór czerniakowski,
kościół - mauzoleum marszałka - klasztor bernardynów i szpital, stanowiły tylko dopeł-
nienie kraj obrazowej przestrzeni, uformowanej jak gdyby według strof jednej z Pieśni
Lubomirskiego: Gdy się wdzięczny gaj rozwija./Niech mnie trudna myśl omija./Za nic
króle, za nic dwory./ Gdy swe ziemia wyda wzory19. Naturalny sielski krajobraz, owe
„wzory”, które ziemia sama z siebie wydała, jawi się tu jako kategoria estetyczna, ajedno-
cześnie jako najodpowiedniejsza sceneria dla bytowania oświeconych, acz znużonych bla-
skami wielkiego świata, Sarmatów, ... którzy albowiem zabaw i konwersacji ustawicznej
aż do uprzykszenia pełni, ...co świata są zbyt wiadomi, uciekają przed nim kędy mogą, tak
właśnie jako ci szukają go, co go nie znają - jak rozprawiali w Rozmowie Dziesiątej
Artakses z Ewandrem ...w pustyni pod cienistymi świerkami siedząc1'1'. Marszałek należał
do tych „co świata są zbyt wiadomi”, krył się przed nim „pod cienistymi świerkami”,
wśród łąk i ruczajów ujazdowskiej rezydencji. Ale przecież nie rezygnował z uroków,
jakie oferowała kultura, sztuka i wiedza. Pisał: Postawiłem też tu pasterską chatkę nad
źródłami, której ściany wszystkie poetów, filozofów et illustrium sapientum konterfektami
adornowałem, stropy głobis caełestibus ad motum siderum a frontispicia kominów globis
terrestribus akkomodowawszy...29 30 31, tę arkadyjską „chatkę” przeznaczył dla stoickiej obser-
wacji świata w towarzystwie „poetów i filozofów”.
Założenie ujazdowskie, dzisiaj wchłonięte przez nowoczesne miasto, było w równej
mierze wyrazem upodobania polskiego szlachcica do sielskiej scenerii, jak również trwa-
łości i siły włoskich, późnorenesansowych wzorców, jednak rozwiniętych tu w kierunku
rozszerzenia kraj obrazu, pozostawienia naturze większej swobody, świadomej rezygnacji
z surowej zasady regularności i symetrii. Arkadyjska naturalność „pieszczonych ogro-
dów” na Ujazdowie - jak je nazywał Lubomirski - była pozorna32 33, w rzeczywistości zo-
stała precyzyjnie zaprojektowana, ale tak, aby sprawiać złudzenie natury nie tkniętej dyk-
tatem planisty i ogrodnika.
Warto podkreślić, że ogrodowe koncepcje na Ujazdowie były realizowane w latach 80.
i 90. XVII wieku, a więc w czasie, gdy od bez mała dwudziestu lat zyskiwała europejską
sławę rezydencja w Wersalu, której ogrody poddano dyktatowi planisty i ogrodnika
w stopniu dotąd niespotykanym. Ów dyktat zosał narzucony francuskim założeniom ogro-
dowym przez geniusz Andre Le Nótre’a. Jego pierwszym wybitnym dziełem, stworzonym
razem z architektem Louis Le Vau i malarzem Charles Le Bnin, które olśniło i zadziwiło
Ludwika XIV, a tym samym cały paryski le monde, była ukończona w 1661 roku rezyden-
cja Vaux-le Vicomte dla ministra finansów Nicolas Fouąueta. Zachwyt króla szybko prze-
mienił się w gniew i spowodował upadek skorumpowanego ministra, a jego artyści zajęli
się rozbudową królewskiego pałacyku w Wersalu, który miał przyćmić, i rzeczywiście
przyćmił, nie tylko rezydencję Fouąueta, ale wszystkie rezydencje EuropyJJ. Tu właśnie
został zapoczątkowany nowy, przywracający zasady osiowości, regularności i symetrii,
29 Cyt. za: S. H. LUBOMIRSKI, Poezje zebrane. T. I, wyd. A. Karpiński, Warszawa 1995, s. 395.
30 S. H. LUBOMIRSKI, Wybór pism. Oprać. R. Pollak, „Biblioteka Narodowa”, seria I, nr 145, Wrocław 1953,
s. 241-242.
31 Ibidem, s. XXXVI.
32 PELC, op. cit., s. 26-27.
33 Ch. DAUCHE, Les jardins de Le Nótre. Paris 1994, passim.
Jerzy Lileyko
w tym pola uprawne, łąki, zagajniki i rozlewiska wodne, porządkując je w sposób prze-
myślany, ale mało zauważalny. Komponenty architektoniczne - Zamek Ujazdowski, daw-
niej królewski, pawilony - Łazienka, Ermitaż, i Arkadia, drewniany dwór czerniakowski,
kościół - mauzoleum marszałka - klasztor bernardynów i szpital, stanowiły tylko dopeł-
nienie kraj obrazowej przestrzeni, uformowanej jak gdyby według strof jednej z Pieśni
Lubomirskiego: Gdy się wdzięczny gaj rozwija./Niech mnie trudna myśl omija./Za nic
króle, za nic dwory./ Gdy swe ziemia wyda wzory19. Naturalny sielski krajobraz, owe
„wzory”, które ziemia sama z siebie wydała, jawi się tu jako kategoria estetyczna, ajedno-
cześnie jako najodpowiedniejsza sceneria dla bytowania oświeconych, acz znużonych bla-
skami wielkiego świata, Sarmatów, ... którzy albowiem zabaw i konwersacji ustawicznej
aż do uprzykszenia pełni, ...co świata są zbyt wiadomi, uciekają przed nim kędy mogą, tak
właśnie jako ci szukają go, co go nie znają - jak rozprawiali w Rozmowie Dziesiątej
Artakses z Ewandrem ...w pustyni pod cienistymi świerkami siedząc1'1'. Marszałek należał
do tych „co świata są zbyt wiadomi”, krył się przed nim „pod cienistymi świerkami”,
wśród łąk i ruczajów ujazdowskiej rezydencji. Ale przecież nie rezygnował z uroków,
jakie oferowała kultura, sztuka i wiedza. Pisał: Postawiłem też tu pasterską chatkę nad
źródłami, której ściany wszystkie poetów, filozofów et illustrium sapientum konterfektami
adornowałem, stropy głobis caełestibus ad motum siderum a frontispicia kominów globis
terrestribus akkomodowawszy...29 30 31, tę arkadyjską „chatkę” przeznaczył dla stoickiej obser-
wacji świata w towarzystwie „poetów i filozofów”.
Założenie ujazdowskie, dzisiaj wchłonięte przez nowoczesne miasto, było w równej
mierze wyrazem upodobania polskiego szlachcica do sielskiej scenerii, jak również trwa-
łości i siły włoskich, późnorenesansowych wzorców, jednak rozwiniętych tu w kierunku
rozszerzenia kraj obrazu, pozostawienia naturze większej swobody, świadomej rezygnacji
z surowej zasady regularności i symetrii. Arkadyjska naturalność „pieszczonych ogro-
dów” na Ujazdowie - jak je nazywał Lubomirski - była pozorna32 33, w rzeczywistości zo-
stała precyzyjnie zaprojektowana, ale tak, aby sprawiać złudzenie natury nie tkniętej dyk-
tatem planisty i ogrodnika.
Warto podkreślić, że ogrodowe koncepcje na Ujazdowie były realizowane w latach 80.
i 90. XVII wieku, a więc w czasie, gdy od bez mała dwudziestu lat zyskiwała europejską
sławę rezydencja w Wersalu, której ogrody poddano dyktatowi planisty i ogrodnika
w stopniu dotąd niespotykanym. Ów dyktat zosał narzucony francuskim założeniom ogro-
dowym przez geniusz Andre Le Nótre’a. Jego pierwszym wybitnym dziełem, stworzonym
razem z architektem Louis Le Vau i malarzem Charles Le Bnin, które olśniło i zadziwiło
Ludwika XIV, a tym samym cały paryski le monde, była ukończona w 1661 roku rezyden-
cja Vaux-le Vicomte dla ministra finansów Nicolas Fouąueta. Zachwyt króla szybko prze-
mienił się w gniew i spowodował upadek skorumpowanego ministra, a jego artyści zajęli
się rozbudową królewskiego pałacyku w Wersalu, który miał przyćmić, i rzeczywiście
przyćmił, nie tylko rezydencję Fouąueta, ale wszystkie rezydencje EuropyJJ. Tu właśnie
został zapoczątkowany nowy, przywracający zasady osiowości, regularności i symetrii,
29 Cyt. za: S. H. LUBOMIRSKI, Poezje zebrane. T. I, wyd. A. Karpiński, Warszawa 1995, s. 395.
30 S. H. LUBOMIRSKI, Wybór pism. Oprać. R. Pollak, „Biblioteka Narodowa”, seria I, nr 145, Wrocław 1953,
s. 241-242.
31 Ibidem, s. XXXVI.
32 PELC, op. cit., s. 26-27.
33 Ch. DAUCHE, Les jardins de Le Nótre. Paris 1994, passim.