Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (64.2002)

293

ELEONORA BERGMAN
Warszawa, Żydowski Instytut Historyczny
Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy Nieba.
Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
Wydawnictwo Krupski i S-ka Sp. z o. o., Warszawa 1999, 480 s., 647 il.
(w tym fotografie, rysunki, rzuty, przekroje, perspektywy), 3 mapy, 3 zestawienia
porównawcze rzutów, bibliografia, indeks miejscowości

Nowa książka Marii i Kazimierza Piechotków
zawiera syntezę poglądów Autorów na naj-
ważniejsze problemy badawcze dotyczące
genezy i rozwoju bóżnic murowanych w dawnej Pol-
sce oraz szczegółowe omówienie wybranych obiek-
tów. Autorzy starali się przedstawić je w sposób
możliwie ujednolicony. O ile książka poprzednia,
o bóżnicach drewnianych, stanowiła uzupełnienie
i weryfikację materiałów opublikowanych już daw-
niej, o tyle nowy tom jest pierwszym, jak dotąd, tak
obszernym studium bóżnic murowanych, zapewne
przeznaczonym nie tylko dla profesjonalistów.
Na wstępie Autorzy krótko przypomnieli stan
badań dotyczących bóżnic murowanych oraz podali
główne zasady konstrukcji omawianej książki. We
wprowadzającym rozdziale zatytułowanym Trady-
cje [1] omówili wpływ Świątyni Jerozolimskiej na
kształtowanie się synagog, a także przedstawili sy-
nagogi antyczne i najstarsze znane przykłady z Eu-
ropy zachodniej i południowej. Dopiero na tym tle
zaprezentowali murowane bóżnice polskie, w po-
dziale na następujące rozdziały główne: Bóżnice śre-
dniowieczne [2], Bóżnice XVI i pierwszej połowy
XVII wieku [3], Bóżnice drugiej połowy XVII i po-
czątku XVIII wieku [4], Bóżnice XVIII i początków
XIX wieku [5], Bóżnice XIX i początku XX wieku [6].
Dla celów niniejszej recenzji po tytułach rozdziałów
dodano liczby w nawiasach kwadratowych (jak wy-
żej), w celu łatwiejszego operowania odniesieniami
do poszczególnych rozdziałów.
Układ każdego z rozdziałów odzwierciedla pro-
blemy istotne dla danego okresu, a także zawiera
omówienia synagog w podziale na ich typy prze-
strzenne. W sumie w rozdziałach [3], [4] i [5], poświę-
conym bóżnicom specyficznie polskim powstałym

w okresie ich najintensywniejszego rozwoju i roz-
przestrzeniania na ziemiach Rzeczypospolitej, czyli
od XVI do początków XIX wieku, przedstawiono
szczegółowo 85 obiektów (nie 82, jak napisali we
wstępie sami Autorzy) w 75 miejscowościach. W su-
mie analizie poddano 131 obiektów w 118 miejsco-
wościach, nie licząc odwołań do obiektów drewnia-
nych. Rozdziały [3], [4] i [5] poprzedza mapa,
kończy zaś zestawienie rzutów omówionych obiek-
tów (na mapie i w zestawieniu do rozdziału [3] do-
dano też obiekty z rozdziału [2], z uwagi na ich nie-
wielką liczbę).
Jak zapewne pamiętają wierni czytelnicy prac M.
i K. Piechotków, zarówno w 1957 roku, jak i 40 lat
później bóżnice drewniane były przedstawione w ko-
lejności alfabetycznej według nazw miejscowości.
Ułatwiało to ich natychmiastowe znalezienie w albu-
mie, natomiast utrudniało dokonywanie porównań
pomiędzy obiektami wzniesionymi w tym samym
czasie. W nowej książce o bóżnicach murowanych
podziały wyznacza chronologia oraz typologia obiek-
tów. Jest to dużo ciekawsze, ze względów meryto-
rycznych zaś korzystniejsze dla czytelników wystar-
czająco zorientowanych w temacie. Dla pozostałych,
czyli dla zdecydowanej większości, zabrakło zestawu
haseł szczegółowych, i to co najmniej w dwóch ukła-
dach: alfabetycznym oraz w ramach poszczególnych
podrozdziałów. Indeks nazw geograficznych (błędnie
zresztą zatytułowany: Indeks miejscowości - przecież
np. ani Bliski Wschód, ani Królestwo Polskie, ani
Zagłębie Dąbrowskie itp. to nie miejscowości) tego
problemu nie rozwiązuje, jeżeli szukamy hasła, a nie
dowolnej wzmianki o obiekcie.
Spośród 85 obiektów, w plany zaopatrzono 53. Pla-
ny dalszych 9 można jeszcze znaleźć w zestawieniach