DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Sobczyńska-Szczepańska, Mirosława: Kościoł i klasztor trynitarzy w Teofilpolu: na marginesie książki "Andrzeja Betleja: Sibi, deo, posteritati"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0238
232
RECENZJE
pierwowzór uchodzi projekt Egg/gVu Thu/np/za/M
Carla Fontany z lat 80. XVII w., powszechnie znany
z reprodukcji graficznych^), najwięcej realizacji
doczekał się w krajach monarchii habsburskiej, do-
kąd został przeszczepiony przez Johanna Lucasa
von Hildebrandta^. Charakterystyczne dla baroko-
wej architektury tego regionu są również zaokrąglo-
ne lub ścięte narożniki obudowane pilastrami,
linearna dekoracja w postaci płycin i listwowych
obramień okiennych, „rozepchane" tarczami zega-
rowymi belkowania wież, wreszcie motyw smukłe-
go naczółka zamkniętego lukiem odcinkowym
i ujętego spływami wolutowymi A Ukazana przez
Placidiego budowla wpisuje się zatem w szeroki
nurt barokowej architektury środkowoeuropejskiej,
nie posiadając przy tym żadnych cech, które pozwo-
liłyby związać ją z konkretnym architektem. Z dużą
dozą prawdopodobieństwa można natomiast wska-
zać jej bezpośredni pierwowzór w postaci kościoła
trynitarzy na wileńskim Antokolu (1694 - ok. 1730)
o centralnym, ośmiobocznym planie, monumental-
nej kopule i fasadzie ujętej ukośnie dostawionymi
wieżami, z centralną kruchtą na osi. Oprócz oczywi-
stych analogii formalnych za przyjęciem tej hipote-
zy przemawiają okoliczności ustanowienia fundacji
w Teofłlpolu, świadczące o tym, że intencją księżnej
Jabłonowskiej i samych trynitarzy było stworzenie
ośrodka kultu Jezusa Nazareńskiego na miarę świą-
tyni antokolskiej, w owym czasie jednego z najważ-
niejszych sanktuariów pielgrzymkowych na Litwie.
Mianowicie figura „trynitarskiego" Chrystusa do
kościoła w Teofilpolu została wykonana i poświęco-
na jeszcze przed rozpoczęciem jego budowy^'. Co
więcej, projekt sprowadzenia trynitarzy do dóbr
Jabłonowskich zbiegł się w czasie z planami matry-
monialnymi Józefa Aleksandra, zwieńczonymi
małżeństwem zawartym 1 V 1740 z Karoliną z Ra-
dziwiłłów, Sapieżyną^-, która - wedle
słów o. Sikorskiego - [...] Az jzTzgz./ńM' Agc/g^zAs* 77777-
77z/zcu, s*M//zcz'e77fer gus*<7gT77 ALmAy ^YJgygT-Pń? ^<2-
777677 770^^77777 J?cc/e,yz'ć7777 A77ZLco//g?M'g777, ZrÓZ 7gJ777
KRASNY, op. cit., s. 83.
^ Por. kościół p.w. św. Wawrzyńca w Jablonnem v Pod-
jeśtedi (projekt 1699, budowa 1702-1713).
3° KRASNY, op. cit., s. 84-85.
3' Według o. Danilewicza statua Jezusa Nazareńskiego
przeznaczona do kościoła w Teofłlpolu, została poświę-
cona przez papieża Klemensa XII w r. 1739, natomiast
w „wizycie" z r. 1761 czytamy, że wydarzenie to miało
miejsce 6 VII 1734. Zob. DANILEWICZ, op. cit., s. 177;
Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, Ytuń/s/...), k. 12 v.
Pontyfikat Klemensa XII trwał od 12 VII 1730 r. do
6 II 1740 r., można zatem uznać za pewnik, że figura po-
wstała najpóźniej w r. 1739.
5' DOBRZYNIECKA , op. cit., s. 225.
9. Az/zTzy <7. AkzyzZwuz Ay/zzAmzy z AAczo/garo/zArzy
w 7gq/z/gońz, ałware/a z yrzgJo777zz AZY z AA w.,
wg Gzzycłz /^RbJyzjzaP/, og. czf.
Wazarezzo, ZPAwz Lzf/z7za77z'a777 TTzzraczz/A g/arg-
S'ggzzh' yg777ggr <7gvo!a yizzY, g7Z777 ^7zg Yac?*77777 /oc7772z
CM777 T^g^zzeTzńYyzTTrg vzIyzfaveraZ; s'g, A zzggońa svza
Y7Z^fg777 0 D0777Z770 Z77 ZaZe/a777 gEOaZ C0777777ZRgńa( S'ZC
77077 Za77ńz[m] gz'ćZg777 Zoco, ayf 6A3777 Azzzc ZTzgopZzzZ-
goZg77^z azZAc^a zrzazzg^^.
Za wzniesieniem sanktuarium aAfzs'Zar świątyni
wileńskiej orędował z pewnością o. Antoni od Naj-
świętszego Sakramentu Turczyn, 20 X1 1738 r.
oddelegowany przez definitorium generalne do two-
rzenia teofłlpolskiej fundacji^, wcześniej przez wie-
le lat związany z Wilnem, pełniąc m.in. funkcję
ministra klasztoru w pobliskim Trynitopolu**.
Na zakończenie wypada poświęcić kilka słów
teofilpolskiemu klasztorowi. A. Betlej, choć zaliczył
tę budowlę - razem z trynitarskim kościołem - do
fundacji Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, nic nie
wspomina o jej dziejach ani kształcie architekto-
nicznym. Mimo że plany klasztoru widnieją na
wzmiankowanych rysunkach pomiarowych z 1823 r.,
badacz ograniczył się do opublikowania przerysu
rzutu poziomego drugiej, nieukończonej świątyni
trynitarzy^; w swoich rozważaniach pominął także
widok zrujnowanego zespołu potrynitarskiego z ry-
sunku Napoleona Ordy, którego reprodukcję
-3 SIKORSKI, op. cit., 798 (Dla wielu kościołów hojna,
dostatecznie je obdarowując, zwłaszcza dla kościoła anto-
kolskiego, gdzie do Jezusa Nazareńskiego, w całej Litwie
słynącego cudami, zawsze żywiła pobożność i to święte
miejsce często odwiedzała; siebie i swoje czyny Panu Naj-
wyższemu w opiekę oddawszy, tak samo jak tamtej świą-
tyni również tej teofłlpolskiej okazuje przywiązanie).
34 Ibid., s. 777-778.
33 Mo7777777 g77ń7 ordzTzzT gxcu/cg<Ao7T/777 YY. TrzńzYaA Y?g-
Jg777pń'077M Capń'V0rM777 ad YYoVZ77CZa,S' Y. 7oacAz777Z (Po/o-
zzzag) V ńyygp/zz (YfzzVzi'ng-Tfzzzzgnz'z'ag) ypgctazztza, wyd.
Antoninus ab Assumptione, Roma 1911, s. 178.
33 BETLEJ, op. cit., s. 269, il.201.
RECENZJE
pierwowzór uchodzi projekt Egg/gVu Thu/np/za/M
Carla Fontany z lat 80. XVII w., powszechnie znany
z reprodukcji graficznych^), najwięcej realizacji
doczekał się w krajach monarchii habsburskiej, do-
kąd został przeszczepiony przez Johanna Lucasa
von Hildebrandta^. Charakterystyczne dla baroko-
wej architektury tego regionu są również zaokrąglo-
ne lub ścięte narożniki obudowane pilastrami,
linearna dekoracja w postaci płycin i listwowych
obramień okiennych, „rozepchane" tarczami zega-
rowymi belkowania wież, wreszcie motyw smukłe-
go naczółka zamkniętego lukiem odcinkowym
i ujętego spływami wolutowymi A Ukazana przez
Placidiego budowla wpisuje się zatem w szeroki
nurt barokowej architektury środkowoeuropejskiej,
nie posiadając przy tym żadnych cech, które pozwo-
liłyby związać ją z konkretnym architektem. Z dużą
dozą prawdopodobieństwa można natomiast wska-
zać jej bezpośredni pierwowzór w postaci kościoła
trynitarzy na wileńskim Antokolu (1694 - ok. 1730)
o centralnym, ośmiobocznym planie, monumental-
nej kopule i fasadzie ujętej ukośnie dostawionymi
wieżami, z centralną kruchtą na osi. Oprócz oczywi-
stych analogii formalnych za przyjęciem tej hipote-
zy przemawiają okoliczności ustanowienia fundacji
w Teofłlpolu, świadczące o tym, że intencją księżnej
Jabłonowskiej i samych trynitarzy było stworzenie
ośrodka kultu Jezusa Nazareńskiego na miarę świą-
tyni antokolskiej, w owym czasie jednego z najważ-
niejszych sanktuariów pielgrzymkowych na Litwie.
Mianowicie figura „trynitarskiego" Chrystusa do
kościoła w Teofilpolu została wykonana i poświęco-
na jeszcze przed rozpoczęciem jego budowy^'. Co
więcej, projekt sprowadzenia trynitarzy do dóbr
Jabłonowskich zbiegł się w czasie z planami matry-
monialnymi Józefa Aleksandra, zwieńczonymi
małżeństwem zawartym 1 V 1740 z Karoliną z Ra-
dziwiłłów, Sapieżyną^-, która - wedle
słów o. Sikorskiego - [...] Az jzTzgz./ńM' Agc/g^zAs* 77777-
77z/zcu, s*M//zcz'e77fer gus*<7gT77 ALmAy ^YJgygT-Pń? ^<2-
777677 770^^77777 J?cc/e,yz'ć7777 A77ZLco//g?M'g777, ZrÓZ 7gJ777
KRASNY, op. cit., s. 83.
^ Por. kościół p.w. św. Wawrzyńca w Jablonnem v Pod-
jeśtedi (projekt 1699, budowa 1702-1713).
3° KRASNY, op. cit., s. 84-85.
3' Według o. Danilewicza statua Jezusa Nazareńskiego
przeznaczona do kościoła w Teofłlpolu, została poświę-
cona przez papieża Klemensa XII w r. 1739, natomiast
w „wizycie" z r. 1761 czytamy, że wydarzenie to miało
miejsce 6 VII 1734. Zob. DANILEWICZ, op. cit., s. 177;
Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, Ytuń/s/...), k. 12 v.
Pontyfikat Klemensa XII trwał od 12 VII 1730 r. do
6 II 1740 r., można zatem uznać za pewnik, że figura po-
wstała najpóźniej w r. 1739.
5' DOBRZYNIECKA , op. cit., s. 225.
9. Az/zTzy <7. AkzyzZwuz Ay/zzAmzy z AAczo/garo/zArzy
w 7gq/z/gońz, ałware/a z yrzgJo777zz AZY z AA w.,
wg Gzzycłz /^RbJyzjzaP/, og. czf.
Wazarezzo, ZPAwz Lzf/z7za77z'a777 TTzzraczz/A g/arg-
S'ggzzh' yg777ggr <7gvo!a yizzY, g7Z777 ^7zg Yac?*77777 /oc7772z
CM777 T^g^zzeTzńYyzTTrg vzIyzfaveraZ; s'g, A zzggońa svza
Y7Z^fg777 0 D0777Z770 Z77 ZaZe/a777 gEOaZ C0777777ZRgńa( S'ZC
77077 Za77ńz[m] gz'ćZg777 Zoco, ayf 6A3777 Azzzc ZTzgopZzzZ-
goZg77^z azZAc^a zrzazzg^^.
Za wzniesieniem sanktuarium aAfzs'Zar świątyni
wileńskiej orędował z pewnością o. Antoni od Naj-
świętszego Sakramentu Turczyn, 20 X1 1738 r.
oddelegowany przez definitorium generalne do two-
rzenia teofłlpolskiej fundacji^, wcześniej przez wie-
le lat związany z Wilnem, pełniąc m.in. funkcję
ministra klasztoru w pobliskim Trynitopolu**.
Na zakończenie wypada poświęcić kilka słów
teofilpolskiemu klasztorowi. A. Betlej, choć zaliczył
tę budowlę - razem z trynitarskim kościołem - do
fundacji Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, nic nie
wspomina o jej dziejach ani kształcie architekto-
nicznym. Mimo że plany klasztoru widnieją na
wzmiankowanych rysunkach pomiarowych z 1823 r.,
badacz ograniczył się do opublikowania przerysu
rzutu poziomego drugiej, nieukończonej świątyni
trynitarzy^; w swoich rozważaniach pominął także
widok zrujnowanego zespołu potrynitarskiego z ry-
sunku Napoleona Ordy, którego reprodukcję
-3 SIKORSKI, op. cit., 798 (Dla wielu kościołów hojna,
dostatecznie je obdarowując, zwłaszcza dla kościoła anto-
kolskiego, gdzie do Jezusa Nazareńskiego, w całej Litwie
słynącego cudami, zawsze żywiła pobożność i to święte
miejsce często odwiedzała; siebie i swoje czyny Panu Naj-
wyższemu w opiekę oddawszy, tak samo jak tamtej świą-
tyni również tej teofłlpolskiej okazuje przywiązanie).
34 Ibid., s. 777-778.
33 Mo7777777 g77ń7 ordzTzzT gxcu/cg<Ao7T/777 YY. TrzńzYaA Y?g-
Jg777pń'077M Capń'V0rM777 ad YYoVZ77CZa,S' Y. 7oacAz777Z (Po/o-
zzzag) V ńyygp/zz (YfzzVzi'ng-Tfzzzzgnz'z'ag) ypgctazztza, wyd.
Antoninus ab Assumptione, Roma 1911, s. 178.
33 BETLEJ, op. cit., s. 269, il.201.