DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Kossowska, Irena: "Nigdy nie dotrzeć do żadnego sedna": Bruno Schulz i Giorgio de Chirico
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0668
660
Irena Kossowska
jak Seicenta; podziwiali Giotta, Piera della Franceskę, Masaccia, Ucella i Tycjana, ale
także Caravaggia i Flamandów. Koncepcja sztuki klasycyzującej promowana przez Al-
berta Savinia (brata Giorgia de Chirica) obejmowała zarówno apollińską idealizację, jak
dionizyjski romantyzm, poddane rygorom geometrii freski Quattrocenta i kanony rzeźby
hellenistycznej, zmysłowość renesansowego malarstwa weneckiego i narracyjność XIX-
wiecznego symbolizmu niemieckiego27. De Chirico łączył w swych pismach i obrazach
szereg nie zawsze zharmonizowanych odniesień do sztuki dawnej, poruszał się w szero-
kim rejestrze wzorów od Quattrocenta po manieryzm i renesans północnoeuropejski28.
Dla teoretyków nowego klasycyzmu, de Chirica, Carry i Savinia, tradycja i oryginalność
nie stanowiły antytetycznych wartości; klasycyzm XX w. nie powstał jako imitacja histo-
rycznych stylów, lecz jako nowa forma ekspresji artystycznej29. De Chirico tak charakte-
ryzował nową sztukę: „Europejska epoka jak nasza epoka, niosąca na sobie nadmierny
ciężar tylu cywilizacji i dojrzałości tylu okresów duchowych, nieuchronnie wytwarza sztu-
kę, która pod pewnym względem przypomina sztukę zrodzoną z mitycznych niepokojów.
[...] W oczywisty sposób taki powrót niesie ze sobą ślady kolejno poprzedzających go
epok, w wyniku czego rodzi się sztuka niezwykle złożona i wielokształtna pod względem
swych wartości duchowych”30. „Cytowanie” konwencji przedstawieniowych sztuki daw-
nej tworzyło poetykę parafrazy, pastiszu i persyflażu. Teorię „imitacji”, nieuniknionej
w sztuce nowoczesnej, ogłosił w 1919 r. na łamach Valori Plastid Andre Salmon. „Malo-
wać to imitować imitację” - pisał przewrotnie31.
Schulz programowo wpisał się w nurt synkretyzmu i aspirującego do nowatorstwa
eklektyzmu kulturowego lat 20. i 30. Jego postawę artystyczną doskonale streszcza cytat
z Drugiej jesieni’. „Ach, dzień jesienny, ten stary filut-bibliotekarz, łażący w spełzłym
szlafroku po drabinach i kosztujący z konfitur wszystkich wieków i kultur!”32. „Filut-
bibliotekarz” to autoironiczny wizerunek samego twórcy penetrującego kulturowe dzie-
dzictwo ludzkości w poszukiwaniu mitycznego matecznika, matrycy „tysiąckrotnie
rozmnożonych biblii i iliad”33. „Dzień jesienny” jawi się jako poetycka parabola Schul-
zowskiej wyobraźni, której eklektyczny wymiar wielokrotnie podkreślano, akcentując
zarazem swoisty fenomen twórczości autora Sklepów cynamonowych - ów bezmiar in-
wencji i nieograniczonej konwencjami ekspresji artystycznej, nieprzebrane bogactwo ima-
ginacji wyrastającej z potocznych, osadzonych w historyczno-społecznych realiach
doświadczeń. Świadom synkretycznego rysu swych dzieł Schulz wykreował metaforycz-
27 Paolo BALDACCI, Pia VIVARELLI, Alberto Savinio, Fondazione Mazzotta, Milano 2002.
28 Giorgio DE CHIRICO, „Classicismo pittorico”, La Ronda 1920, nr 7 (tłumaczenie polskie: „Klasycyzm malarski”,
[w:] id., Teksty o sztuce, s. 99-104). Do najważniejszych opracowań twórczości de Chirica należą: Wieland SCHMIED,
De Chirico und sein Schatten, Munich 1989; Wieland SCHMIED, Paolo BALDACCI, Betraying the Muse, New York
1994; Paolo BALDACCI, De Chirico (1888-1919). La metafisica, Milano 1997; id., Chirico metaphysique, Paris 1997;
Die Andere Moderne - De Chirico/Savinio, red. Paolo BALDACCI, Wieland SCHMIED, kat. wyst., Ostfildem-Ruit
2001; Paolo BALDACCI, La revisita „Metafisica” e la ricerca su Giorgio de Chirico, Milano 2006.
29 Carra już w 1916 r. publikował artykuły na temat sztuki Giotta („Parlata su Giotto”, La Voce 1916 (31 III) i Paolo
Uccella („Paolo Uccello Costruttore”, La Voce 1916 (30IX).
30 Giorgio de CHIRICO, „Sull’arte metafisica”, Valori Plastid 1919, nr 4-5. Cyt. za: „O sztuce metafizycznej”, [w:] id.,
Teksty o sztuce, s. 26.
31 Andre SALMON, „Peindre”, Valori Plastid 1919 (luty-marzec), s. 6.
32 SCHULZ, Druga jesień, s. 230.
33 O „nieusuwalnej mediacji kulturowej w procesie poznania”, „archiwum pamięci” i „literackim filtrze” każdej lektury
pisze Michał Paweł MARKOWSKI, Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy, Kraków 2007,
s. 226-228.
Irena Kossowska
jak Seicenta; podziwiali Giotta, Piera della Franceskę, Masaccia, Ucella i Tycjana, ale
także Caravaggia i Flamandów. Koncepcja sztuki klasycyzującej promowana przez Al-
berta Savinia (brata Giorgia de Chirica) obejmowała zarówno apollińską idealizację, jak
dionizyjski romantyzm, poddane rygorom geometrii freski Quattrocenta i kanony rzeźby
hellenistycznej, zmysłowość renesansowego malarstwa weneckiego i narracyjność XIX-
wiecznego symbolizmu niemieckiego27. De Chirico łączył w swych pismach i obrazach
szereg nie zawsze zharmonizowanych odniesień do sztuki dawnej, poruszał się w szero-
kim rejestrze wzorów od Quattrocenta po manieryzm i renesans północnoeuropejski28.
Dla teoretyków nowego klasycyzmu, de Chirica, Carry i Savinia, tradycja i oryginalność
nie stanowiły antytetycznych wartości; klasycyzm XX w. nie powstał jako imitacja histo-
rycznych stylów, lecz jako nowa forma ekspresji artystycznej29. De Chirico tak charakte-
ryzował nową sztukę: „Europejska epoka jak nasza epoka, niosąca na sobie nadmierny
ciężar tylu cywilizacji i dojrzałości tylu okresów duchowych, nieuchronnie wytwarza sztu-
kę, która pod pewnym względem przypomina sztukę zrodzoną z mitycznych niepokojów.
[...] W oczywisty sposób taki powrót niesie ze sobą ślady kolejno poprzedzających go
epok, w wyniku czego rodzi się sztuka niezwykle złożona i wielokształtna pod względem
swych wartości duchowych”30. „Cytowanie” konwencji przedstawieniowych sztuki daw-
nej tworzyło poetykę parafrazy, pastiszu i persyflażu. Teorię „imitacji”, nieuniknionej
w sztuce nowoczesnej, ogłosił w 1919 r. na łamach Valori Plastid Andre Salmon. „Malo-
wać to imitować imitację” - pisał przewrotnie31.
Schulz programowo wpisał się w nurt synkretyzmu i aspirującego do nowatorstwa
eklektyzmu kulturowego lat 20. i 30. Jego postawę artystyczną doskonale streszcza cytat
z Drugiej jesieni’. „Ach, dzień jesienny, ten stary filut-bibliotekarz, łażący w spełzłym
szlafroku po drabinach i kosztujący z konfitur wszystkich wieków i kultur!”32. „Filut-
bibliotekarz” to autoironiczny wizerunek samego twórcy penetrującego kulturowe dzie-
dzictwo ludzkości w poszukiwaniu mitycznego matecznika, matrycy „tysiąckrotnie
rozmnożonych biblii i iliad”33. „Dzień jesienny” jawi się jako poetycka parabola Schul-
zowskiej wyobraźni, której eklektyczny wymiar wielokrotnie podkreślano, akcentując
zarazem swoisty fenomen twórczości autora Sklepów cynamonowych - ów bezmiar in-
wencji i nieograniczonej konwencjami ekspresji artystycznej, nieprzebrane bogactwo ima-
ginacji wyrastającej z potocznych, osadzonych w historyczno-społecznych realiach
doświadczeń. Świadom synkretycznego rysu swych dzieł Schulz wykreował metaforycz-
27 Paolo BALDACCI, Pia VIVARELLI, Alberto Savinio, Fondazione Mazzotta, Milano 2002.
28 Giorgio DE CHIRICO, „Classicismo pittorico”, La Ronda 1920, nr 7 (tłumaczenie polskie: „Klasycyzm malarski”,
[w:] id., Teksty o sztuce, s. 99-104). Do najważniejszych opracowań twórczości de Chirica należą: Wieland SCHMIED,
De Chirico und sein Schatten, Munich 1989; Wieland SCHMIED, Paolo BALDACCI, Betraying the Muse, New York
1994; Paolo BALDACCI, De Chirico (1888-1919). La metafisica, Milano 1997; id., Chirico metaphysique, Paris 1997;
Die Andere Moderne - De Chirico/Savinio, red. Paolo BALDACCI, Wieland SCHMIED, kat. wyst., Ostfildem-Ruit
2001; Paolo BALDACCI, La revisita „Metafisica” e la ricerca su Giorgio de Chirico, Milano 2006.
29 Carra już w 1916 r. publikował artykuły na temat sztuki Giotta („Parlata su Giotto”, La Voce 1916 (31 III) i Paolo
Uccella („Paolo Uccello Costruttore”, La Voce 1916 (30IX).
30 Giorgio de CHIRICO, „Sull’arte metafisica”, Valori Plastid 1919, nr 4-5. Cyt. za: „O sztuce metafizycznej”, [w:] id.,
Teksty o sztuce, s. 26.
31 Andre SALMON, „Peindre”, Valori Plastid 1919 (luty-marzec), s. 6.
32 SCHULZ, Druga jesień, s. 230.
33 O „nieusuwalnej mediacji kulturowej w procesie poznania”, „archiwum pamięci” i „literackim filtrze” każdej lektury
pisze Michał Paweł MARKOWSKI, Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy, Kraków 2007,
s. 226-228.