DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Jankowski, Aleksander: Nowe perspektywy badań zabytkowej architektury drewnianej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0325
Nowe perspektywy badań zabytkowej architektury drewnianej
319
specyficzne rozwiązanie ścian ma charakter wtórny, będący rezultatem dodania szkieletu
do istniejącego już kościoła zrębowego.
Zdwojoną konstrukcję ścian budowli sakralnych, będącą wynikiem z góry przyjętego
zamysłu ciesielskiego, realizowano na kilka sposobów, przy czym zawsze ze szkieletem
od strony zewnętrza (elewacji). Podstawowe różnice konstrukcyjne wynikają przede
wszystkim z relacji między szkieletem i zrębem (lub szkieletem i układem dylowym) oraz
ze sposobu osadzenia belek wiązarowych. Szkielet bywał odwiązywany tuż obok wieńca
jako ustrój autonomiczny albo zespolony ze zrębem, np. wspólną podwaliną. Struktura
ściany utworzona przez zestawiony obok siebie zrąb i szkielet13 miała dwa oczepy. Belki
wiązarowe14 sadowiono albo tylko na oczepie szkieletu, albo na oczepach szkieletu i zrębu.
Jeśli belki wiązarowe (ciężar dachu) osadzano wyłącznie na oczep szkieletu, a nieco niższy
zrąb pełnił tylko funkcję osłonową wnętrza, to taki system architektoniczny świątyni stawał
się odpowiednikiem systemu konstrukcyjnego określanego mianem „przysłupa". W myśl
kryteriów zaproponowanych przez Heinricha Franke budowla przysłupowa, to „system słu-
pów obiegających ściany, tworzący [...] niezależną od ścian strukturę, pełniącą w każdym
kierunku funkcje odciążającą"15. Dla Joachima Hahnela przysłupem są „wszystkie formy
otwartego [wolnostojącego] systemu podpór otaczającego izbę zrębową"16. Zważywszy na
różnorodność wariantów konstrukcji przysłupowych, Frank Delitz wyodrębnił „przysłup
modelowy" czyli „czystego typu" (rein Typ), w którym „system słupów otaczających [...]
izbę zrębową uwalnia jej ściany od ciężaru dachu"17. Także Eberhard Deutschmann ekspo-
nował w definicji przysłupa konstrukcyjną niezależność izby wieńcowej i słupowego ukła-
du nośnego dachu. Szczególną uwagę skupił jednak na systemie nośnym obwodzącym izbę,
który nazwał „przysłupem w węższym sensie"18. Z technicznego punktu widzenia Deutsch-
mann zalicza do przysłupów tylko „konstrukcje sztywno zginane z systemem mieczy
i zastrzałów, dostosowane do rozkładu działających na nie obciążeń wertykalnych i hory-
zontalnych"19. Z kolei polski badacz Franciszek Kotula tłumaczył: „Kiedy przy wieńców-
ce cały ciężar dachu spoczywa na zrębie, to w domach przysłupowych opiera się na słupach,
często dębowych stojących pionowo obok ścian"20. Janusz Bachmiński uznał za cechę przy-
słupa: „występowanie systemu pionowych (narożnych i pośrednich) słupów powiązanych
13 Szkielet albo wypełniano cegłą albo pozostawiano bez wypełnienia odsłonięty lub oszalowany. Bywało, że konstruk-
cję niektórych kościołów początkowo odsłoniętą, z czasem, szalowano; niekiedy pierwotnie odsłonięty szkielet wypeł-
niano cegłą.
14 Osobnym zagadnieniem są więźby bez belek wiązarowych - z kopułą pozorną lub ze sklepieniem pozornym wkon-
struowanym w poddasze. W jednym z kościołów założono np. kopułę pozorną na krążynach związanych z mieszaną
więźbą dachu łamanego: stolcową dachu dolnego i jednojętkową dachu górnego. W innym, z owalną partią centralną
krytą dachem brogowym o wybrzuszonych połaciach, krokwie i krążyny osadzono na tzw. stopach nośnych („ruszcie"),
z siodełkami (sztychami) wspartymi mieczami krążynowymi faset; dolnąjętkę, w której zaczopowano krążyny kopuły
pozornej, związano z wiszącym w kalenicy słupem centralnym.
15 Heinrich FRANKE, Ostgermanische Holzbaukultur und ihre Bedeutung fur das deutsche Siedlungswerk, Breslau
1936, s. 37.
16 Joachim HAHNEL, Umgebinde. Studien zum Gefiige des Bauernhauses im mitteldeutschen Osten und seiner Stel-
lung im Hausbau Mitteleuropas, Dis. Westfalischen Wilhelms-Universitat zu Munster, Munster 1968, s. 35.
17 Frank DELITZ, Umgebinde im Uberblick. Zu Fragen der Geschichte, Verbreitung und landschlaftlichen Ausprdgung
einer Volksbauweise, Zittau 1987, s. 12.
18 Eberhard DEUTSCHMANN (hrsg.), Entwicklung der Bauformen der Oberlausitzer Umgebindebauweise, Dresden
1996, s. A33.
19 Ibid.
20 Franciszek KOTULA, Pochodzenie domów przysłupowych w Rzeszowskiem, „Kwartalnik Historii Kultury Material-
nej", 1957, 3-4, s. 552-553.
319
specyficzne rozwiązanie ścian ma charakter wtórny, będący rezultatem dodania szkieletu
do istniejącego już kościoła zrębowego.
Zdwojoną konstrukcję ścian budowli sakralnych, będącą wynikiem z góry przyjętego
zamysłu ciesielskiego, realizowano na kilka sposobów, przy czym zawsze ze szkieletem
od strony zewnętrza (elewacji). Podstawowe różnice konstrukcyjne wynikają przede
wszystkim z relacji między szkieletem i zrębem (lub szkieletem i układem dylowym) oraz
ze sposobu osadzenia belek wiązarowych. Szkielet bywał odwiązywany tuż obok wieńca
jako ustrój autonomiczny albo zespolony ze zrębem, np. wspólną podwaliną. Struktura
ściany utworzona przez zestawiony obok siebie zrąb i szkielet13 miała dwa oczepy. Belki
wiązarowe14 sadowiono albo tylko na oczepie szkieletu, albo na oczepach szkieletu i zrębu.
Jeśli belki wiązarowe (ciężar dachu) osadzano wyłącznie na oczep szkieletu, a nieco niższy
zrąb pełnił tylko funkcję osłonową wnętrza, to taki system architektoniczny świątyni stawał
się odpowiednikiem systemu konstrukcyjnego określanego mianem „przysłupa". W myśl
kryteriów zaproponowanych przez Heinricha Franke budowla przysłupowa, to „system słu-
pów obiegających ściany, tworzący [...] niezależną od ścian strukturę, pełniącą w każdym
kierunku funkcje odciążającą"15. Dla Joachima Hahnela przysłupem są „wszystkie formy
otwartego [wolnostojącego] systemu podpór otaczającego izbę zrębową"16. Zważywszy na
różnorodność wariantów konstrukcji przysłupowych, Frank Delitz wyodrębnił „przysłup
modelowy" czyli „czystego typu" (rein Typ), w którym „system słupów otaczających [...]
izbę zrębową uwalnia jej ściany od ciężaru dachu"17. Także Eberhard Deutschmann ekspo-
nował w definicji przysłupa konstrukcyjną niezależność izby wieńcowej i słupowego ukła-
du nośnego dachu. Szczególną uwagę skupił jednak na systemie nośnym obwodzącym izbę,
który nazwał „przysłupem w węższym sensie"18. Z technicznego punktu widzenia Deutsch-
mann zalicza do przysłupów tylko „konstrukcje sztywno zginane z systemem mieczy
i zastrzałów, dostosowane do rozkładu działających na nie obciążeń wertykalnych i hory-
zontalnych"19. Z kolei polski badacz Franciszek Kotula tłumaczył: „Kiedy przy wieńców-
ce cały ciężar dachu spoczywa na zrębie, to w domach przysłupowych opiera się na słupach,
często dębowych stojących pionowo obok ścian"20. Janusz Bachmiński uznał za cechę przy-
słupa: „występowanie systemu pionowych (narożnych i pośrednich) słupów powiązanych
13 Szkielet albo wypełniano cegłą albo pozostawiano bez wypełnienia odsłonięty lub oszalowany. Bywało, że konstruk-
cję niektórych kościołów początkowo odsłoniętą, z czasem, szalowano; niekiedy pierwotnie odsłonięty szkielet wypeł-
niano cegłą.
14 Osobnym zagadnieniem są więźby bez belek wiązarowych - z kopułą pozorną lub ze sklepieniem pozornym wkon-
struowanym w poddasze. W jednym z kościołów założono np. kopułę pozorną na krążynach związanych z mieszaną
więźbą dachu łamanego: stolcową dachu dolnego i jednojętkową dachu górnego. W innym, z owalną partią centralną
krytą dachem brogowym o wybrzuszonych połaciach, krokwie i krążyny osadzono na tzw. stopach nośnych („ruszcie"),
z siodełkami (sztychami) wspartymi mieczami krążynowymi faset; dolnąjętkę, w której zaczopowano krążyny kopuły
pozornej, związano z wiszącym w kalenicy słupem centralnym.
15 Heinrich FRANKE, Ostgermanische Holzbaukultur und ihre Bedeutung fur das deutsche Siedlungswerk, Breslau
1936, s. 37.
16 Joachim HAHNEL, Umgebinde. Studien zum Gefiige des Bauernhauses im mitteldeutschen Osten und seiner Stel-
lung im Hausbau Mitteleuropas, Dis. Westfalischen Wilhelms-Universitat zu Munster, Munster 1968, s. 35.
17 Frank DELITZ, Umgebinde im Uberblick. Zu Fragen der Geschichte, Verbreitung und landschlaftlichen Ausprdgung
einer Volksbauweise, Zittau 1987, s. 12.
18 Eberhard DEUTSCHMANN (hrsg.), Entwicklung der Bauformen der Oberlausitzer Umgebindebauweise, Dresden
1996, s. A33.
19 Ibid.
20 Franciszek KOTULA, Pochodzenie domów przysłupowych w Rzeszowskiem, „Kwartalnik Historii Kultury Material-
nej", 1957, 3-4, s. 552-553.