DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Recenzje
DOI article:Getka-Kenig, Mikołaj: Ignacy Potocki, Remarks on architecture: the Vitruvian Tradition in Enlightenment Poland, wstęp i redakcja Carolyn C. Guile, University Park, The Pennsylvania State University Press, 2015, ss. 156, il.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0189
Recenzje
187
(a ściślej fragment recenzji) została zamieszczona
na tylnej części okładki. Autorka stawia zresztą re-
toryczne pytanie dotyczące ogólnohistorycznego
wymiaru Jej pracy: „Why read a work of Polish
architectural theory, a didactic treatise for the Po-
lish nobility wishing to improve their estates and
a statement of its author's aesthetic principles?"19.
W odpowiedzi wyjaśnia, że tym, co czyni ten rę-
kopis tak bardzo interesującym i wartym publika-
cji jest możliwość traktowania go w kategoriach
źródła przydatnego w badaniach nad problemem
relacji pomiędzy rodzimością a obcymi wpływa-
mi, których przejawem była witruwiańska tradycja
architektoniczna: „the treatise illuminates the
extent to which its author shared or denied that past
and thought about architecture in his own land in
relations to achievements elsewhere - from Vitru-
vius's ideas through those of authors who engaged
them while formulating their own principles"20.
Abstrahując od krótkiej przedmowy („prefa-
ce") i podziękowań („acknowledgments"), właści-
wy wstęp - będący monograficzną rozprawą po-
święconą traktatowi - podzielono na siedem
podrozdziałów: 1. „The Manuscript and its Au-
thor", 2. „Architectural Theory in Early Modern
Poland", 3. „A Climate of Reform", 4. „Precedent
and Adaptation", 5. „The Remarks: Form and Con-
tent", 6. „Beauty, Judgement and Progress",
7. „Conclusion". Taki układ pozwala na klarowne
poprowadzenie narracji i dlatego też nie budzi po-
ważniejszych zastrzeżeń. Inaczej jednak wygląda
kwestia treści. Zaczynając od uwagi natury ogól-
nej, wyznaczanie czasu powstania analizowanego
tekstu na okres bezpośrednio poprzedzający Sejm
Wielki jest niczym więcej jak hipotezą. Żaden
z przedstawionych przez Autorkę argumentów nie
skłania do zdecydowanego opowiedzenia się za ta-
kim datowaniem, i dlatego też o wiele bezpiecz-
niej rozpatrywać rozprawę Potockiego w szerszym
i zarazem bardziej ogólnym kontekście lat 70.
i 80., kiedy idee reformy Rzeczypospolitej
(z którymi Autorka całkiem przekonująco wiąże
omawiany tekst) również dawały o sobie znać.
Carolyn C. Guile, co prawda, wyznacza terminus
post quern na rok 1775, jednak zarazem pisze, że
w Jej przekonaniu najbardziej prawdopodobny
jest czas około roku 1786. Przekonaniu temu jed-
nak brak odpowiedniej podstawy źródłowej. War-
to pamiętać, że przełom lat 70. i 80. to okres szcze-
gólnie intensywnego (w skali całego jego życia)
zaangażowania Ignacego Potockiego w pracę lite-
racką, wynikającego głównie z działalności na
19 Ibid., s. xv.
20 Ibid., s. xv.
21 Zofia ZIELIŃSKA, „Potocki Roman Ignacy Franci-
rzecz Komisji Edukacji Narodowej. Ponadto, tłuma-
czenie, że tekst nie mógł powstać pod koniec życia
Potockiego, czyli po Sejmie Wielkim i wraz z usta-
niem politycznych burz, będących jego następstwem,
również trudno uznać za celne. Podawanym przez
Autorkę argumentem jest fakt uwięzienia Potockiego
po powstaniu kościuszkowskim. Należy jednak zda-
wać sobie sprawę, że Potocki szybko wyszedł na wol-
ność i następnie poświęcił się niczemu innemu jak
właśnie pracy literackiej21. Nie chcę przez to powie-
dzieć, że skłaniam się do datowania tej rozprawy na
porozbiorowy etap życia Potockiego, ale jedynie wy-
kazać słabość argumentów wysuwanych przez Autor-
kę. Kwestia terminus ante quern jest zresztą przedsta-
wiona dość chaotycznie. W jednym zdaniu pisze Ona
bowiem, że wiedza o schyłkowym okresie życia Po-
tockiego „dilute the possibility that Potocki could
have written the Remarks on Architecture after
1788"22, jednak kilka linijek dalej przypomina o jego
członkostwie w Towarzystwie Przyjaciół Nauk po
roku 1800, zakładając możliwość napisania Uwag
o architekturze pod wpływem tego środowiska, a na-
wet prezentowania tego tekstu lub jego fragmentów
na posiedzeniach tej instytucji. Pozostawiając na boku
kwestię, czy faktycznie można z przekonaniem mówić
o takiej możliwości („it is possible") skoro zachowana
dokumentacja TPN całkowicie milczy na ten temat,
sposób, w jaki te poszczególne fakty i hipotezy doty-
czące daty powstania rozprawy Potockiego zostały ze
sobą zestawione, budzi krytyczne odczucia.
W recenzowanej pracy nie brak zresztą nieścisło-
ści, a nawet jednoznacznych błędów natury faktogra-
ficznej. Co prawda, nazywanie warszawskiego ko-
ścioła Sakramentek p.w. św. Kazimierza kościołem
Najświętszego Sakramentu, czy wyznaczanie daty pu-
blikacji dzieła Colena Campbella Vitruvius Britanni-
cus na rok 1701 zamiast 1715, można uznawać za dru-
gorzędne braki w wiedzy dotyczącej omawianego
tematu. Jednak pomylenie Vignoli ze Scamozzim jako
tym włoskim teoretykiem, którego traktat ukazał się
w polskim tłumaczeniu w roku 1791, jest poważnym
potknięciem, dotyczącym wszakże jednego z najważ-
niejszych wydarzeń w dziejach polskiej teorii archi-
tektury nie tylko XVIII w., lecz całej epoki nowożyt-
nej. Był to bowiem pierwszy polskojęzyczny przekład
jakiegokolwiek włoskiego traktatu architektonicznego,
a fakt, że wybór padł wówczas akurat na Regola delli
cinque ordini dell'architettura pióra Jacopo Barozzie-
go da Vignola nie jest pozbawiony znaczenia, zwłasz-
cza ze względu na polityczny kontekst publikacji (rok
uchwalenia Konstytucji 3 Maja) i ewidentny związek
z propagandą dworu króla Stanisława Augusta, darzą-
szek h. Pilawa (1750-1808)", [w:] Polski Słownik Biogra-
ficzny, t. 28, Kraków 1984-1985.
22 Remarks on architecture..., s. 19.
187
(a ściślej fragment recenzji) została zamieszczona
na tylnej części okładki. Autorka stawia zresztą re-
toryczne pytanie dotyczące ogólnohistorycznego
wymiaru Jej pracy: „Why read a work of Polish
architectural theory, a didactic treatise for the Po-
lish nobility wishing to improve their estates and
a statement of its author's aesthetic principles?"19.
W odpowiedzi wyjaśnia, że tym, co czyni ten rę-
kopis tak bardzo interesującym i wartym publika-
cji jest możliwość traktowania go w kategoriach
źródła przydatnego w badaniach nad problemem
relacji pomiędzy rodzimością a obcymi wpływa-
mi, których przejawem była witruwiańska tradycja
architektoniczna: „the treatise illuminates the
extent to which its author shared or denied that past
and thought about architecture in his own land in
relations to achievements elsewhere - from Vitru-
vius's ideas through those of authors who engaged
them while formulating their own principles"20.
Abstrahując od krótkiej przedmowy („prefa-
ce") i podziękowań („acknowledgments"), właści-
wy wstęp - będący monograficzną rozprawą po-
święconą traktatowi - podzielono na siedem
podrozdziałów: 1. „The Manuscript and its Au-
thor", 2. „Architectural Theory in Early Modern
Poland", 3. „A Climate of Reform", 4. „Precedent
and Adaptation", 5. „The Remarks: Form and Con-
tent", 6. „Beauty, Judgement and Progress",
7. „Conclusion". Taki układ pozwala na klarowne
poprowadzenie narracji i dlatego też nie budzi po-
ważniejszych zastrzeżeń. Inaczej jednak wygląda
kwestia treści. Zaczynając od uwagi natury ogól-
nej, wyznaczanie czasu powstania analizowanego
tekstu na okres bezpośrednio poprzedzający Sejm
Wielki jest niczym więcej jak hipotezą. Żaden
z przedstawionych przez Autorkę argumentów nie
skłania do zdecydowanego opowiedzenia się za ta-
kim datowaniem, i dlatego też o wiele bezpiecz-
niej rozpatrywać rozprawę Potockiego w szerszym
i zarazem bardziej ogólnym kontekście lat 70.
i 80., kiedy idee reformy Rzeczypospolitej
(z którymi Autorka całkiem przekonująco wiąże
omawiany tekst) również dawały o sobie znać.
Carolyn C. Guile, co prawda, wyznacza terminus
post quern na rok 1775, jednak zarazem pisze, że
w Jej przekonaniu najbardziej prawdopodobny
jest czas około roku 1786. Przekonaniu temu jed-
nak brak odpowiedniej podstawy źródłowej. War-
to pamiętać, że przełom lat 70. i 80. to okres szcze-
gólnie intensywnego (w skali całego jego życia)
zaangażowania Ignacego Potockiego w pracę lite-
racką, wynikającego głównie z działalności na
19 Ibid., s. xv.
20 Ibid., s. xv.
21 Zofia ZIELIŃSKA, „Potocki Roman Ignacy Franci-
rzecz Komisji Edukacji Narodowej. Ponadto, tłuma-
czenie, że tekst nie mógł powstać pod koniec życia
Potockiego, czyli po Sejmie Wielkim i wraz z usta-
niem politycznych burz, będących jego następstwem,
również trudno uznać za celne. Podawanym przez
Autorkę argumentem jest fakt uwięzienia Potockiego
po powstaniu kościuszkowskim. Należy jednak zda-
wać sobie sprawę, że Potocki szybko wyszedł na wol-
ność i następnie poświęcił się niczemu innemu jak
właśnie pracy literackiej21. Nie chcę przez to powie-
dzieć, że skłaniam się do datowania tej rozprawy na
porozbiorowy etap życia Potockiego, ale jedynie wy-
kazać słabość argumentów wysuwanych przez Autor-
kę. Kwestia terminus ante quern jest zresztą przedsta-
wiona dość chaotycznie. W jednym zdaniu pisze Ona
bowiem, że wiedza o schyłkowym okresie życia Po-
tockiego „dilute the possibility that Potocki could
have written the Remarks on Architecture after
1788"22, jednak kilka linijek dalej przypomina o jego
członkostwie w Towarzystwie Przyjaciół Nauk po
roku 1800, zakładając możliwość napisania Uwag
o architekturze pod wpływem tego środowiska, a na-
wet prezentowania tego tekstu lub jego fragmentów
na posiedzeniach tej instytucji. Pozostawiając na boku
kwestię, czy faktycznie można z przekonaniem mówić
o takiej możliwości („it is possible") skoro zachowana
dokumentacja TPN całkowicie milczy na ten temat,
sposób, w jaki te poszczególne fakty i hipotezy doty-
czące daty powstania rozprawy Potockiego zostały ze
sobą zestawione, budzi krytyczne odczucia.
W recenzowanej pracy nie brak zresztą nieścisło-
ści, a nawet jednoznacznych błędów natury faktogra-
ficznej. Co prawda, nazywanie warszawskiego ko-
ścioła Sakramentek p.w. św. Kazimierza kościołem
Najświętszego Sakramentu, czy wyznaczanie daty pu-
blikacji dzieła Colena Campbella Vitruvius Britanni-
cus na rok 1701 zamiast 1715, można uznawać za dru-
gorzędne braki w wiedzy dotyczącej omawianego
tematu. Jednak pomylenie Vignoli ze Scamozzim jako
tym włoskim teoretykiem, którego traktat ukazał się
w polskim tłumaczeniu w roku 1791, jest poważnym
potknięciem, dotyczącym wszakże jednego z najważ-
niejszych wydarzeń w dziejach polskiej teorii archi-
tektury nie tylko XVIII w., lecz całej epoki nowożyt-
nej. Był to bowiem pierwszy polskojęzyczny przekład
jakiegokolwiek włoskiego traktatu architektonicznego,
a fakt, że wybór padł wówczas akurat na Regola delli
cinque ordini dell'architettura pióra Jacopo Barozzie-
go da Vignola nie jest pozbawiony znaczenia, zwłasz-
cza ze względu na polityczny kontekst publikacji (rok
uchwalenia Konstytucji 3 Maja) i ewidentny związek
z propagandą dworu króla Stanisława Augusta, darzą-
szek h. Pilawa (1750-1808)", [w:] Polski Słownik Biogra-
ficzny, t. 28, Kraków 1984-1985.
22 Remarks on architecture..., s. 19.