Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

Poza katalogiem

699

komisji przyjęto 628 prac 396 artystów, w tym 388 obrazów, 119 rzeźb, 121 grafik i rysun-
ków - średnio jedną trzecią nadesłanego z całej Polski materiału. Uroczyste otwarcie
I OWP odbyło się 20 marca 1950 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie. Katalog opa-
trzyli wstępem Starzyński i Krajewski. Ten podniosły dwugłos odzwierciedla nastroje de-
cydentów, którzy z jednej strony wykazali programowy entuzjazm, z drugiej nakreślili
dość chaotyczny i nieprecyzyjny obraz przyszłej plastyki polskiej. Starzyński występując
z pozycji historyka i teoretyka sztuki odniósł się krytycznie do okresu minionego, uznając
go za rozdział zamknięty. Postawił również zasadnicze pytanie: „[...] w jaki sposób prze-
tłumaczyć, w dostosowaniu do polskiej rzeczywistości, założenia realizmu socjalistycz-
nego na konkretny język warsztatu plastyka?"5. Na udzielenie wiążącej odpowiedzi było
jednak za wcześnie. Starzyński zdawał sobie doskonale sprawę, że I OWP została po-
śpiesznie i pod przymusem skonstruowana na gruncie polskiej sztuki z całą wielościąjej
stylistyk i tendencji, ukształtowanych w okresie międzywojennym. Pomimo rozmachu
organizacyjnego i zaangażowania władz w socrealistyczną kampanię, doszło więc do pew-
nych niekonsekwencji i zaszłości, które wynikały przede wszystkim z tempa i „doraźno-
ści" działań, ale również z przemożnej „siły tradycji".
W Instytucie, któremu przypadła w udziale ocena I OWP z ideologicznego punktu
widzenia, podjęto prace dokumentacyjne. Ich rezultat jest zjawiskiem bez precedensu
w dziejach polskiej sztuki. Fotografie wszystkich eksponatów opisane w archiwalnych
inwentarzach, maszynopisy robocze podejmujące analizę dzieł pod kątem ich zgodności
z doktryną, stenogramy z zebrań i dyskusji, wywiady z artystami - podobny zespół nie
istnieje w żadnej innej placówce naukowej czy muzealnej6. Nigdy przedtem ani potem nie
zdarzyło się, by wystawa została wsparta podobną merytoryczną „nadbudową", nawet
kolejne OWP i inne masowe ekspozycje okresu stalinizmu. Partyjni decydenci mieli świa-
domość, że pierwsza ogólnopolska demonstracja socrealistycznej plastyki ma szczególny
wymiar propagandowo-wychowawczy. Fenomen omawianych źródeł polega nie tylko na
tym, że możemy zobaczyć cały materiał ekspozycyjny, ale również (w wyborze) prace,
które nie przeszły przez sito surowej komisji kwalifikacyjnej. Mamy też dostęp do foto-
grafii dzieł, które tej komisji nie podlegały, ponieważ znalazły się na wystawie gościnnie.
W obliczu tych odkrytych „na nowo" materiałów, które przez ponad 65 lat nie cieszyły się
zainteresowaniem badaczy, mamy okazję pokazać wydarzenia z szerszej perspektywy.
Możemy zajrzeć do wspomnianego na wstępie świata historii arcana, tej - nawiązując do
słów Aleksandra Wata - „historii prawdziwej", która ukryła się na szklanych negatywach
i skrupulatnych wpisach do inwentarzy. Jej obraz jest oczywiście fragmentaryczny, lecz
pomaga zrozumieć mechanizmy wdrażające socrealizm w praktyce. Analiza tej nigdzie
dotąd niepublikowanej dokumentacji, która powstała wówczas jedynie do użytku we-
wnętrznego, w celu wypracowania metod adaptowania doktryny, stanowić może znaczące
uzupełnienie kroniki polskiego życia artystycznego w trudnych latach stalinizmu. Możli-
wość ta nabiera szczególnego znaczenia w kontekście powstającej aktualnie w IS PAN
wielotomowej edycji Polskie życie artystyczne w latach 1944-19607, która opierając się
przede wszystkim na oficjalnym przekazie, do owej historii arcana z założenia nie sięga.

Historyków Sztuki) oraz przedstawiciele KC PZPR, Centralnej Rady Związków Zawodowych oraz Związku Samopo-

mocy Chłopskiej.

5 Juliusz STARZYŃSKI, [w:] / Ogólnopolska Wystawa Plastyki, kat. wyst., CBWA, Muzeum Narodowe, Warszawa,
marzec-kwiecień 1950, s. 12.

6 Część archiwaliów przechowywana jest w Zbiorach Specjalnych IS PAN.

7 Poszczególne tomy pod ogólną redakcją Anny Wierzbickiej ukazują się od 2012 r.