DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0025
Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy św. Anny w Malborku
23
w lewo (ku zachodowi); nad jego grzbietem wyłania się z neutralnego tła głowa dru-
giego konia, ukazana niemal na wprost. Takie upozowanie zwierząt wskazuje kieru-
nek akcji - od prawej ku centrum (I-III; il. 10), ale faktyczna kolejność wydarzeń
[10-12; il. 10] z udziałem Chozroesa i Herakliusza42 była odwrotna - pierwsze uka-
zano nie przy łuku archiwolty (tu, w strefie dolnej, bierze początek Znalezienie Krzy-
ża), lecz pośrodku płaskorzeźby, obok Chłopca na drzewie [9; il. 9-10].
Druga odsłona legendy o podwyższeniu Krzyża znajduje się w szczycie tympanonu
i przedstawia sytuację po odzyskaniu Relikwii (il. 7-10; pl. 2 na s. 65):
13) Krzyż, umieszczony na ołtarzu (lub tronie43), za niskim, wznoszącym się łukowato murem
z blankami (symbol miasta - tu: Jerozolimy), jest adorowany przez anioła i klęczącego
mężczyznę w płaszczu z niebieskim podbiciem i w takiej samej sukni - zapewne Hera-
kliusza (bez korony). Za adorantem stoi postać w czerwonej szacie zdobionej srebrem,
trzymająca oburącz przedmiot w formie słupka. Scena różni się od przedstawień Hera-
kliusza (w koronie) modlącego się przed Krzyżem ustawionym na ołtarzu44.
Uwagę zwraca brak na tympanonie Powrotu Relikwii do Jerozolimy, doniosłego symbo-
licznie i bodaj najczęściej ilustrowanego epizodu legendy na dzień Podwyższenia Krzyża45.
***
Początki zainteresowania portalami kaplicy św. Anny sięgają zarania XIX w., ale
wówczas problem identyfikacji przedstawień na tympanonach był pomijany milcze-
niem46 lub nie znajdował rozwiązania47. Dwie pierwsze próby określenia tematów oma-
wianego dzieła były chybione. I tak, przed rokiem 1820, u progów „romantycznej"
restauracji Zamku Wysokiego48, studiujący w Królewcu Ludwig Lucas (1795-1854),
albo element oporządzenia jeździeckiego (strzemię z koszykiem?), albo - co mniej prawdopodobne - lewa noga doglą-
dającego koni, bądź prawa przednia kończyna rumaka.
42 Zob. np.: Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 605-606.
43 BAERT, A Heritage jak przyp. 10, przyp. 81 na s. 226 wyłącznie tak postrzegała podwyższenie, na którym ustawiono
Krzyż.
44 Szczegółową analizę sceny podejmę w dalszej części artykułu.
45 Przed bramą miasta, cudownie zawartą kamiennymi ciosami, anioł napomniał Herakliusza, nadjeżdżającego w orsza-
ku z Góry Oliwnej, by zszedł z konia, zrzucił przepyszne szaty i dopiero wówczas, boso niosąc Krzyż, z pokorą wszedł
do Świętego Miasta. Albowiem „gdy Król niebios wchodził przez tę bramę na mękę swoją, to nie w chwale królewskiej,
lecz na skromnym osiołku wjechał, zostawiając przykład pokory tym, którzy Go czczą!" - JAKUB de VORAGINE,
Złota Legenda jak przyp. 74, s. 403; Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 607; Zob. też m. in.: SOMMER-
LECHNER, „Kaiser Herakleios" jak przyp. 14.
46 [Martin Friedrich RABE], „Beschreibung des Schlosses und Erklarung der Kupfertafeln nebst einigen Bemerkungen
uber die Baumaterialien am Marienburger Schlosse", [w:] Friedrich FRICK, Historische und architectonische Erlaute-
rungen der Prospecte des Schlosses Marienburg in Preussen, Berlin 1802, s. 74-75. Rec. m.in.: [Johann Dominico
FIORILLO], Goettingische gelehrte Anzeigen unter der Aufsicht der kbnigl. Gesellschaft der Wissenschaften, Der erste
Band auf das Jahr 1803. 26. Stueck, Den 12. Februar 1803, s. 249-257.
47 „[Po omówieniu malowidła Sądu Ostatecznego na drzwiach bliżej niezlokalizowanego przejścia wiodącego (od połu-
dnia?) do kaplicy] Ganz etwas anders sieht man auf den Bóschungen, wo in den Wanden die Thuróffnungen sind; es
sind wohlerhaltene Stuckarbeiten, oder hautreliefs. Sie stellen Gruppen und Processionen, zwar aus der biblischen
Geschichte, aber so gemischt mit griechischem Kostume, vor, dali es uns bei unserer beschrankten Zeit schwer war,
etwas zu entwickeln. Ich glaube aber immer, daB sie sowohl als Kunstwerk ihrer Zeit, als auch von der antiquarischen
Seite immer die Aufmerksamkeit des Historikers, und folglich einem Kupferstich verdienen." - [Johann Christoph
WEDEKE], Bemerkungen auf einer Reise durch einen Theil Preussens von einem Oberlander, Bd. 2., Konigsberg
1803, s. 106. Johann Christoph Wedeke (1755-1815), luteranin; studiował teologię i filozofię; czynny jako duchowny,
nauczyciel, publicysta, profesor i rektor Uniwersytetu w Królewcu.
48 JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, s. 46, 67.
23
w lewo (ku zachodowi); nad jego grzbietem wyłania się z neutralnego tła głowa dru-
giego konia, ukazana niemal na wprost. Takie upozowanie zwierząt wskazuje kieru-
nek akcji - od prawej ku centrum (I-III; il. 10), ale faktyczna kolejność wydarzeń
[10-12; il. 10] z udziałem Chozroesa i Herakliusza42 była odwrotna - pierwsze uka-
zano nie przy łuku archiwolty (tu, w strefie dolnej, bierze początek Znalezienie Krzy-
ża), lecz pośrodku płaskorzeźby, obok Chłopca na drzewie [9; il. 9-10].
Druga odsłona legendy o podwyższeniu Krzyża znajduje się w szczycie tympanonu
i przedstawia sytuację po odzyskaniu Relikwii (il. 7-10; pl. 2 na s. 65):
13) Krzyż, umieszczony na ołtarzu (lub tronie43), za niskim, wznoszącym się łukowato murem
z blankami (symbol miasta - tu: Jerozolimy), jest adorowany przez anioła i klęczącego
mężczyznę w płaszczu z niebieskim podbiciem i w takiej samej sukni - zapewne Hera-
kliusza (bez korony). Za adorantem stoi postać w czerwonej szacie zdobionej srebrem,
trzymająca oburącz przedmiot w formie słupka. Scena różni się od przedstawień Hera-
kliusza (w koronie) modlącego się przed Krzyżem ustawionym na ołtarzu44.
Uwagę zwraca brak na tympanonie Powrotu Relikwii do Jerozolimy, doniosłego symbo-
licznie i bodaj najczęściej ilustrowanego epizodu legendy na dzień Podwyższenia Krzyża45.
***
Początki zainteresowania portalami kaplicy św. Anny sięgają zarania XIX w., ale
wówczas problem identyfikacji przedstawień na tympanonach był pomijany milcze-
niem46 lub nie znajdował rozwiązania47. Dwie pierwsze próby określenia tematów oma-
wianego dzieła były chybione. I tak, przed rokiem 1820, u progów „romantycznej"
restauracji Zamku Wysokiego48, studiujący w Królewcu Ludwig Lucas (1795-1854),
albo element oporządzenia jeździeckiego (strzemię z koszykiem?), albo - co mniej prawdopodobne - lewa noga doglą-
dającego koni, bądź prawa przednia kończyna rumaka.
42 Zob. np.: Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 605-606.
43 BAERT, A Heritage jak przyp. 10, przyp. 81 na s. 226 wyłącznie tak postrzegała podwyższenie, na którym ustawiono
Krzyż.
44 Szczegółową analizę sceny podejmę w dalszej części artykułu.
45 Przed bramą miasta, cudownie zawartą kamiennymi ciosami, anioł napomniał Herakliusza, nadjeżdżającego w orsza-
ku z Góry Oliwnej, by zszedł z konia, zrzucił przepyszne szaty i dopiero wówczas, boso niosąc Krzyż, z pokorą wszedł
do Świętego Miasta. Albowiem „gdy Król niebios wchodził przez tę bramę na mękę swoją, to nie w chwale królewskiej,
lecz na skromnym osiołku wjechał, zostawiając przykład pokory tym, którzy Go czczą!" - JAKUB de VORAGINE,
Złota Legenda jak przyp. 74, s. 403; Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 607; Zob. też m. in.: SOMMER-
LECHNER, „Kaiser Herakleios" jak przyp. 14.
46 [Martin Friedrich RABE], „Beschreibung des Schlosses und Erklarung der Kupfertafeln nebst einigen Bemerkungen
uber die Baumaterialien am Marienburger Schlosse", [w:] Friedrich FRICK, Historische und architectonische Erlaute-
rungen der Prospecte des Schlosses Marienburg in Preussen, Berlin 1802, s. 74-75. Rec. m.in.: [Johann Dominico
FIORILLO], Goettingische gelehrte Anzeigen unter der Aufsicht der kbnigl. Gesellschaft der Wissenschaften, Der erste
Band auf das Jahr 1803. 26. Stueck, Den 12. Februar 1803, s. 249-257.
47 „[Po omówieniu malowidła Sądu Ostatecznego na drzwiach bliżej niezlokalizowanego przejścia wiodącego (od połu-
dnia?) do kaplicy] Ganz etwas anders sieht man auf den Bóschungen, wo in den Wanden die Thuróffnungen sind; es
sind wohlerhaltene Stuckarbeiten, oder hautreliefs. Sie stellen Gruppen und Processionen, zwar aus der biblischen
Geschichte, aber so gemischt mit griechischem Kostume, vor, dali es uns bei unserer beschrankten Zeit schwer war,
etwas zu entwickeln. Ich glaube aber immer, daB sie sowohl als Kunstwerk ihrer Zeit, als auch von der antiquarischen
Seite immer die Aufmerksamkeit des Historikers, und folglich einem Kupferstich verdienen." - [Johann Christoph
WEDEKE], Bemerkungen auf einer Reise durch einen Theil Preussens von einem Oberlander, Bd. 2., Konigsberg
1803, s. 106. Johann Christoph Wedeke (1755-1815), luteranin; studiował teologię i filozofię; czynny jako duchowny,
nauczyciel, publicysta, profesor i rektor Uniwersytetu w Królewcu.
48 JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, s. 46, 67.