DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0026
24
Tadeusz Jurkowlaniec
referendarz pruski, dostrzegł w kruchcie południowej między innymi Ukrzyżowanie i Zmar-
twychwstanie Chrystusa49. Tak samo scenę z tronującym Chozroesem odczytał wówczas
Georg Schóler (1793-1865), profesor gimnazjum w Gdańsku, który ponadto uznał przedsta-
wienie w szczycie tympanonu za „alegorię wzniesienia Malborka", a budowlę w dolnej
strefie - za „pomnik grobowy"50. Natomiast Johann Busching (1783-1829), autor pierwszej
monografii zamku51, interesującej nas płaskorzeźby nie potrafił ani opisać, ani objaśnić52.
Przedstawione na niej sceny zidentyfikował poniekąd Alois Primisser (1796-1827), wiedeń-
ski archeolog i muzealnik, wymieniając Znalezienie Krzyża Świętego w pytaniu retorycz-
nym o zagadkowy dla Buschinga temat płaskorzeźby53. Chyba niezależnie od publikacji
Primissera, lecz kilka lat później, Ernst August Hagen (1797-1880), królewiecki literat
i historyk sztuki, rozpoznał temat płaskorzeźby i obszernie omówił poszczególne sceny54.
Za podstawę źródłową przyjął teksty zebrane w Acta Sanctorum na uroczystość Znalezienia
Krzyża Świętego (3 maja) i na dzień św. Heleny (18 sierpnia). Wszystkie sceny związał
z legendą o znalezieniu Krzyża, zaproponował ich dowolną kolejność oraz bałamutne okreś-
lenia kilku osób, ich póz i zachowań55, a także budowli z blankami wyobrażonych w dolnej
i szczytowej strefie tympanonu56. Identyfikacja tematu sugerowana przez Primissera i doko-
49 [Christian Theodor Ludwig] LUCAS, „Geschichtliche Nachrichten von Stadt und SchloB Marienburg in PreuBen.
Zweiter Abschnitt. Von der Erhebung Marienburgs zum Sitze des Hochmeisters bis zum Ende der Regierung Winrichs
von Kniprode (1309 bis 1382)", [w:] Beitraege zur Kunde Preufens, Bd. 2, 1819, s. 320 - „unter andern die Kreuzigung
Christi und seine Auferstehung".
50 „Das Feld uber der sudlichen Pforte hat eine dreifache Abtheilung und man sieht zuerst eine hohe Burg, auf welcher
eine Jungfrau ein Kreuz erhoht (nicht unwahrscheinlich eine Allegorie der Erbauung Marienburgs) dann in der Mitte
eine Kreuzigungsstatte, wo viel Volks um vier erhohte Kreuze, unter welchem Missethater sitzen, versammelt ist und
endlich zu unterst eine Szene, deren Bilder so verblichen sind, dab man nur noch etwa ein Grabmonument und daneben
eine Figur heraussehen kann." - [Georg SCHOELER], Das Schlof Marienburg. Ein Brief an den Herrn Hofrath Jacobs
in Gotha, Berlin 1819, s. 41.
51 [Johann Gustav Gottlieb] BUSCHING, Das Schlos der deutschen Ritter zu Marienburg, Berlin 1823.
52 „Die Darstellung in der Mitte, uber der Thure, besteht aus drey Abtheilungen ubereinander, die ich indessen weder zu
beschreiben noch zu deuten vermag, und die blos durch eine Zeichnung versinnlicht werden konnen, aus der vielleicht ein
Anderer den richtigen Sinn entwickelt." - [Johann Gustav Gottlieb] BUSCHING, „Das HochschloB zu Marienburg, mit
Blicken auf das MittelschloB, die Bauart und den Baumeister (Fortsetzung)", Kunst-Blatt (dodatek do: Morgenblatt fur
gebildete Stande 15, 1821) nr 26, s. 103; BUSCHING, Das Schlos jak przyp. 51, s. 34. Stanowisko Buschinga przyjęli
m.in.: August WITT, Marienburg, das Haupthaus des deutschen Ritter-Ordens in dem ehemaligen und gegenwdrtigen
Zustande..., Konigsberg 1854, s. 106; Max ROSENHEYN, Die Marienburg, das Haupthaus der deutschen Ordens-Ritter.
Fiir Besucher derselben beschreiben von..., Leipzig 1858, s. 48.
53 „Sollte sie [die Darstellungen] nicht auf die Kreuzerfindung gehen?" - Alois PRIMISSER, „Das SchloB zu Marien-
burg. Art. V. 1. Das SchloB der deutschen Ritter zu Marienburg. Von Busching. (Mit dem Vorspruche: Alles GroBe und
Wurdige erstehe wie dieser Bau.), Berlin 1823, in Quarto. Dabey ein Heft mit Kupfern in Folio. 2. Das SchloB Marien-
burg in PreuBen, von Friedrich Frick, Berlin 1803. Mit deutschem und franzosischem Texte und mit 19 Kupfertafeln, in
gróBtem Folio", Jahrbiicher der Literatur [Wien] 23, 1823, July, August, September, s. 190.
54 Ernst August HAGEN, „Die Kreuzfindung, ein Bildwerk im Schlosse Marienburg", Kunstgeschichtliche Blatter, 1,
1831; [Ludwig von SCHORN], „Ueber die diesjahrige Kunstausstellung in Konigsberg und fruhere Versuche der Art",
Kunst-Blatt (dodatek do Morgenblatt fiir gebildete Stande 26, 1832) nr 51, s. 204; Ernstus Augustus HAGEN, De
anaglypho, quod Mariaeburgi invenitur, commentatio ..., Regimontii 1834.
55 HAGEN, „Die Kreuzfindung" jak przyp. 54. Początek narracji wyznaczył w szczycie tympanonu; znajdującą się tam
scenę porównał do Zwiastowania Marii i interpretował jako adorację Krzyża przez św. Helenę (s. 11-14). Sądził też
(s. 15), że Judasz pochylony nad wykopem zbiera w podołek drobne relikwie, m.in. gwoździe. W tronującym Chozro-
esie rozpoznał (s. 17) cesarza rzymskiego; a ponieważ kogut stojący na poręczy tronu ma jakoby przypominać orła,
domyślał się, że tym władcą może być Fryderyk II Hohenstauf (zm. 1250).
56 Mur z blankami uznał (s. 13-14) za wyobrażenie schodów z domu Piłata, które św. Helena przywiozła do Rzymu
(Sancta Sanctorum). Czworoboczną budowlę z krenelażem (strefa dolna) określił (s. 15-16, 18) jako szpital Zakonu,
ponieważ na progu budynku (po lewej) jakoby siedzi chory ze złamaną nogą.
Tadeusz Jurkowlaniec
referendarz pruski, dostrzegł w kruchcie południowej między innymi Ukrzyżowanie i Zmar-
twychwstanie Chrystusa49. Tak samo scenę z tronującym Chozroesem odczytał wówczas
Georg Schóler (1793-1865), profesor gimnazjum w Gdańsku, który ponadto uznał przedsta-
wienie w szczycie tympanonu za „alegorię wzniesienia Malborka", a budowlę w dolnej
strefie - za „pomnik grobowy"50. Natomiast Johann Busching (1783-1829), autor pierwszej
monografii zamku51, interesującej nas płaskorzeźby nie potrafił ani opisać, ani objaśnić52.
Przedstawione na niej sceny zidentyfikował poniekąd Alois Primisser (1796-1827), wiedeń-
ski archeolog i muzealnik, wymieniając Znalezienie Krzyża Świętego w pytaniu retorycz-
nym o zagadkowy dla Buschinga temat płaskorzeźby53. Chyba niezależnie od publikacji
Primissera, lecz kilka lat później, Ernst August Hagen (1797-1880), królewiecki literat
i historyk sztuki, rozpoznał temat płaskorzeźby i obszernie omówił poszczególne sceny54.
Za podstawę źródłową przyjął teksty zebrane w Acta Sanctorum na uroczystość Znalezienia
Krzyża Świętego (3 maja) i na dzień św. Heleny (18 sierpnia). Wszystkie sceny związał
z legendą o znalezieniu Krzyża, zaproponował ich dowolną kolejność oraz bałamutne okreś-
lenia kilku osób, ich póz i zachowań55, a także budowli z blankami wyobrażonych w dolnej
i szczytowej strefie tympanonu56. Identyfikacja tematu sugerowana przez Primissera i doko-
49 [Christian Theodor Ludwig] LUCAS, „Geschichtliche Nachrichten von Stadt und SchloB Marienburg in PreuBen.
Zweiter Abschnitt. Von der Erhebung Marienburgs zum Sitze des Hochmeisters bis zum Ende der Regierung Winrichs
von Kniprode (1309 bis 1382)", [w:] Beitraege zur Kunde Preufens, Bd. 2, 1819, s. 320 - „unter andern die Kreuzigung
Christi und seine Auferstehung".
50 „Das Feld uber der sudlichen Pforte hat eine dreifache Abtheilung und man sieht zuerst eine hohe Burg, auf welcher
eine Jungfrau ein Kreuz erhoht (nicht unwahrscheinlich eine Allegorie der Erbauung Marienburgs) dann in der Mitte
eine Kreuzigungsstatte, wo viel Volks um vier erhohte Kreuze, unter welchem Missethater sitzen, versammelt ist und
endlich zu unterst eine Szene, deren Bilder so verblichen sind, dab man nur noch etwa ein Grabmonument und daneben
eine Figur heraussehen kann." - [Georg SCHOELER], Das Schlof Marienburg. Ein Brief an den Herrn Hofrath Jacobs
in Gotha, Berlin 1819, s. 41.
51 [Johann Gustav Gottlieb] BUSCHING, Das Schlos der deutschen Ritter zu Marienburg, Berlin 1823.
52 „Die Darstellung in der Mitte, uber der Thure, besteht aus drey Abtheilungen ubereinander, die ich indessen weder zu
beschreiben noch zu deuten vermag, und die blos durch eine Zeichnung versinnlicht werden konnen, aus der vielleicht ein
Anderer den richtigen Sinn entwickelt." - [Johann Gustav Gottlieb] BUSCHING, „Das HochschloB zu Marienburg, mit
Blicken auf das MittelschloB, die Bauart und den Baumeister (Fortsetzung)", Kunst-Blatt (dodatek do: Morgenblatt fur
gebildete Stande 15, 1821) nr 26, s. 103; BUSCHING, Das Schlos jak przyp. 51, s. 34. Stanowisko Buschinga przyjęli
m.in.: August WITT, Marienburg, das Haupthaus des deutschen Ritter-Ordens in dem ehemaligen und gegenwdrtigen
Zustande..., Konigsberg 1854, s. 106; Max ROSENHEYN, Die Marienburg, das Haupthaus der deutschen Ordens-Ritter.
Fiir Besucher derselben beschreiben von..., Leipzig 1858, s. 48.
53 „Sollte sie [die Darstellungen] nicht auf die Kreuzerfindung gehen?" - Alois PRIMISSER, „Das SchloB zu Marien-
burg. Art. V. 1. Das SchloB der deutschen Ritter zu Marienburg. Von Busching. (Mit dem Vorspruche: Alles GroBe und
Wurdige erstehe wie dieser Bau.), Berlin 1823, in Quarto. Dabey ein Heft mit Kupfern in Folio. 2. Das SchloB Marien-
burg in PreuBen, von Friedrich Frick, Berlin 1803. Mit deutschem und franzosischem Texte und mit 19 Kupfertafeln, in
gróBtem Folio", Jahrbiicher der Literatur [Wien] 23, 1823, July, August, September, s. 190.
54 Ernst August HAGEN, „Die Kreuzfindung, ein Bildwerk im Schlosse Marienburg", Kunstgeschichtliche Blatter, 1,
1831; [Ludwig von SCHORN], „Ueber die diesjahrige Kunstausstellung in Konigsberg und fruhere Versuche der Art",
Kunst-Blatt (dodatek do Morgenblatt fiir gebildete Stande 26, 1832) nr 51, s. 204; Ernstus Augustus HAGEN, De
anaglypho, quod Mariaeburgi invenitur, commentatio ..., Regimontii 1834.
55 HAGEN, „Die Kreuzfindung" jak przyp. 54. Początek narracji wyznaczył w szczycie tympanonu; znajdującą się tam
scenę porównał do Zwiastowania Marii i interpretował jako adorację Krzyża przez św. Helenę (s. 11-14). Sądził też
(s. 15), że Judasz pochylony nad wykopem zbiera w podołek drobne relikwie, m.in. gwoździe. W tronującym Chozro-
esie rozpoznał (s. 17) cesarza rzymskiego; a ponieważ kogut stojący na poręczy tronu ma jakoby przypominać orła,
domyślał się, że tym władcą może być Fryderyk II Hohenstauf (zm. 1250).
56 Mur z blankami uznał (s. 13-14) za wyobrażenie schodów z domu Piłata, które św. Helena przywiozła do Rzymu
(Sancta Sanctorum). Czworoboczną budowlę z krenelażem (strefa dolna) określił (s. 15-16, 18) jako szpital Zakonu,
ponieważ na progu budynku (po lewej) jakoby siedzi chory ze złamaną nogą.