DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Średniowieczny skarbiec ko¬ścioła klasztornego w Trzemesznie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0666
650
Grażyna Regulska
regularium ecclesiae Tremesnensi denat calices duos argenteos deauratos miro illius aevi
et diverso artificio elaborates [...]34. Pierwszemu, trochę większemu z tych dwóch kieli-
chów, anonimowy autor przytoczonych przed chwilą słów poświęcił w dodatku dłuższy
opis, który dokładnie powtórzono w trzemeszneńskiej kronice XVII-wiecznej35. A oba,
zapewne także od stulecia XVII, noszą wygrawerowaną na spodzie stopy informację, że
są darami Dąbrówki z 965 r., co Aleksander Przezdziecki i Edward Rastawiecki potrakto-
wali jako decydujący argument za datowaniem ich na wiek X36. Już jednak Edward Ra-
czyński, choć dobrze znał lokalną tradycję klasztorną, wiążącą je z tą czeską księżniczką,
żoną Mieszka I, uważał, że pochodzą z XIII lub XIV w.37 Późniejsi badacze przesuwali
powstanie obu do ostatniej ćwierci stulecia XII i dla odróżnienia pierwszy z nich nazywali
przeważnie kielichem niellowanym, a drugi - kielichem repusowanym lub królewskim38.
Kielich pierwszy, do dziś zachowany razem z należącą do niego od początku pateną,
jest srebrnym, miejscami pozłacanym dziełem, wysokim na 16,5 cm i prawie w całości
dekorowanym grawerowanymi i niellowanymi przedstawieniami figuralnymi oraz majus-
kułowymi i również wypełnionymi niellem inskrypcjami objaśniającymi. Inaczej, bo tech-
niką repusowania, wykonano jedynie figuralne przedstawienia na spłaszczonym i ujętym
dwoma sznureczkami perełkowania nodusie tego naczynia (il. 7-14)39. Dolną i dość sze-
roką partię na jego kolistej stopie zajmują personifikacje ośmiu Błogosławieństw
z Chrystusowego Kazania na Górze, w niezwykle bogatych, architektonicznych obramie-
niach i z inskrypcją objaśniającą, że każdy, kto pragnie dostąpić najwyższych radości [Nie-
ba] powinien za cnotami podążać i w nich mieć upodobanie: + GA VDIA • SEM[M]OR VM
•QEM QVERIS • HABERE • POLOREM • HAREM • SECTATOR • EIRTETEM • SIS • ET
• AMATOR. W górnej partii stopy, w znacznie skromniejszych obramieniach architekto-
nicznych, ukazane zostały personifikacje czterech Cnót Kardynalnych: Roztropności, Spra-
wiedliwości, Umiarkowania i Męstwa, na nodusie - personifikacje czterech Rzek Rajskich:
Piszona, Gichonu, Tygrysa i Eufratu w owalnych medalionach z wici roślinnej, a w dolnej
partii głębokiej czary - symbole czterech Ewangelistów: św. Mateusza, św. Marka, św. Łu-
kasza i św. Jana z inskrypcją objaśniającą, że ci [czterej] oto jednym głosem wychwalają
wielkie dzieła Chrystusa: + CONCORDES • ISTI • FANTVR • MAGNALIA • CHRISTI.
Górną partię czary zdobi sześć scen ze Starego i Nowego Testamentu: Mojżesz przed krze-
wem ognistym i Zwiastowanie, Mojżesz z kwitnącą różczką Aarona i Boże Narodzenie,
Chrzest Chrystusa i Ostatnia Wieczerza oraz inskrypcja objaśniająca, że dla Dziewicy [Ma-
rii] są to znaki godności Bożej Matki, tego zaś [Chrystusa] z powodu naszych grzechów
obmywa strumień Jordanu: + MATRE • DEO • DIGNA • SENT • HEC • PRO • EIRGINE •
SIGNA • PRO • NOSTRIS • DAMNIS • LAEAT • HENC • IORDANICES • AMNIS.
Koliste wgłębienie na środku pateny wypełnia scena Ukrzyżowania Chrystusa, z per-
sonifikacjami zwycięskiej Eklezji i pokonanej Synagogi, Słońcem i Księżycem oraz
34 Zob. Varia e variis codicibus, s. 970.
35 Chronologica descriptio, k. l-lv.
36 PRZEZDZIECKI, RASTAWIECKI 1854, tabl. Xx, Y i I-III oraz tabl. Yy i IV.
37 RACZYŃSKI 1843, s. 377.
38 W 1854 r. oba trzemeszneńskie kielichy zwane Dąbrówki zostały odnowione. Prawdopodobnie wtedy przedstawienia
na stopie drugiego z nich, repusowanego, straciły górną część.
39 Zob. [Karol Ferdynand] NEY, „Drugi kielich Dąbrówki", Przyjaciel Ludu, XVI: 1849, nr 15, s. 115-118, il. oraz id.,
„Patena, należąca do kielicha Dąbrówki", Przyjaciel Ludu, XVI: 1849, nr 16, s. 121-123, il. Por. też m.in. ŁEPKOW-
SKI 1863, s. 42-43; KOHTE 1897, s. 64-65, tabl. I, II; KZSP, t. V, z. 3, 1963, s. 36, il. 419, 424-427; Sztuka polska
przedromańska i romańska 1971, t. I, s. 279, il. 1034-1038, 1040-1044 i t. II, s. 770 oraz WOŹNIAK 1990, s. 14, nr 2,
il. i WETESKO 2009, s. 282-283, il.
Grażyna Regulska
regularium ecclesiae Tremesnensi denat calices duos argenteos deauratos miro illius aevi
et diverso artificio elaborates [...]34. Pierwszemu, trochę większemu z tych dwóch kieli-
chów, anonimowy autor przytoczonych przed chwilą słów poświęcił w dodatku dłuższy
opis, który dokładnie powtórzono w trzemeszneńskiej kronice XVII-wiecznej35. A oba,
zapewne także od stulecia XVII, noszą wygrawerowaną na spodzie stopy informację, że
są darami Dąbrówki z 965 r., co Aleksander Przezdziecki i Edward Rastawiecki potrakto-
wali jako decydujący argument za datowaniem ich na wiek X36. Już jednak Edward Ra-
czyński, choć dobrze znał lokalną tradycję klasztorną, wiążącą je z tą czeską księżniczką,
żoną Mieszka I, uważał, że pochodzą z XIII lub XIV w.37 Późniejsi badacze przesuwali
powstanie obu do ostatniej ćwierci stulecia XII i dla odróżnienia pierwszy z nich nazywali
przeważnie kielichem niellowanym, a drugi - kielichem repusowanym lub królewskim38.
Kielich pierwszy, do dziś zachowany razem z należącą do niego od początku pateną,
jest srebrnym, miejscami pozłacanym dziełem, wysokim na 16,5 cm i prawie w całości
dekorowanym grawerowanymi i niellowanymi przedstawieniami figuralnymi oraz majus-
kułowymi i również wypełnionymi niellem inskrypcjami objaśniającymi. Inaczej, bo tech-
niką repusowania, wykonano jedynie figuralne przedstawienia na spłaszczonym i ujętym
dwoma sznureczkami perełkowania nodusie tego naczynia (il. 7-14)39. Dolną i dość sze-
roką partię na jego kolistej stopie zajmują personifikacje ośmiu Błogosławieństw
z Chrystusowego Kazania na Górze, w niezwykle bogatych, architektonicznych obramie-
niach i z inskrypcją objaśniającą, że każdy, kto pragnie dostąpić najwyższych radości [Nie-
ba] powinien za cnotami podążać i w nich mieć upodobanie: + GA VDIA • SEM[M]OR VM
•QEM QVERIS • HABERE • POLOREM • HAREM • SECTATOR • EIRTETEM • SIS • ET
• AMATOR. W górnej partii stopy, w znacznie skromniejszych obramieniach architekto-
nicznych, ukazane zostały personifikacje czterech Cnót Kardynalnych: Roztropności, Spra-
wiedliwości, Umiarkowania i Męstwa, na nodusie - personifikacje czterech Rzek Rajskich:
Piszona, Gichonu, Tygrysa i Eufratu w owalnych medalionach z wici roślinnej, a w dolnej
partii głębokiej czary - symbole czterech Ewangelistów: św. Mateusza, św. Marka, św. Łu-
kasza i św. Jana z inskrypcją objaśniającą, że ci [czterej] oto jednym głosem wychwalają
wielkie dzieła Chrystusa: + CONCORDES • ISTI • FANTVR • MAGNALIA • CHRISTI.
Górną partię czary zdobi sześć scen ze Starego i Nowego Testamentu: Mojżesz przed krze-
wem ognistym i Zwiastowanie, Mojżesz z kwitnącą różczką Aarona i Boże Narodzenie,
Chrzest Chrystusa i Ostatnia Wieczerza oraz inskrypcja objaśniająca, że dla Dziewicy [Ma-
rii] są to znaki godności Bożej Matki, tego zaś [Chrystusa] z powodu naszych grzechów
obmywa strumień Jordanu: + MATRE • DEO • DIGNA • SENT • HEC • PRO • EIRGINE •
SIGNA • PRO • NOSTRIS • DAMNIS • LAEAT • HENC • IORDANICES • AMNIS.
Koliste wgłębienie na środku pateny wypełnia scena Ukrzyżowania Chrystusa, z per-
sonifikacjami zwycięskiej Eklezji i pokonanej Synagogi, Słońcem i Księżycem oraz
34 Zob. Varia e variis codicibus, s. 970.
35 Chronologica descriptio, k. l-lv.
36 PRZEZDZIECKI, RASTAWIECKI 1854, tabl. Xx, Y i I-III oraz tabl. Yy i IV.
37 RACZYŃSKI 1843, s. 377.
38 W 1854 r. oba trzemeszneńskie kielichy zwane Dąbrówki zostały odnowione. Prawdopodobnie wtedy przedstawienia
na stopie drugiego z nich, repusowanego, straciły górną część.
39 Zob. [Karol Ferdynand] NEY, „Drugi kielich Dąbrówki", Przyjaciel Ludu, XVI: 1849, nr 15, s. 115-118, il. oraz id.,
„Patena, należąca do kielicha Dąbrówki", Przyjaciel Ludu, XVI: 1849, nr 16, s. 121-123, il. Por. też m.in. ŁEPKOW-
SKI 1863, s. 42-43; KOHTE 1897, s. 64-65, tabl. I, II; KZSP, t. V, z. 3, 1963, s. 36, il. 419, 424-427; Sztuka polska
przedromańska i romańska 1971, t. I, s. 279, il. 1034-1038, 1040-1044 i t. II, s. 770 oraz WOŹNIAK 1990, s. 14, nr 2,
il. i WETESKO 2009, s. 282-283, il.