DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.21666#0143
dowcipne zakwalifikowanie przez Gombricha uczonych, dotychczas zajmujących
się tym tematem, do dwóch grup. Pierwsi, na średniowieczną modłę określeni mia-
nem „realistów", to ci, którzy uważają, że „universalia sunt antę rem", drudzy,
„nominaliści", to ci, którzy chcą się opierać wyłącznie na faktach O ile jednak
dyskusja nad manieryzmem, traktowanym z pozycji „realistów" i widzianym z per-
spektywy Włoch, przyniosła nawet próbę ustalenia pewnych — na wólfflinowski
sposób ukutych — pojęć *s°, o ile od malarstwa ^ przeszła do rzeźby i architektu-
ry*^, o tyle w stosunku do północnej Europy pozostała nader wstrzemięźliwa.
Jedyna właściwie szeroko zakrojona praca poświęcona manieryzmowi północne-
mu, wielokrotnie tu wzmiankowana książka Forssmana, ograniczona jest mimo
wszystko do spraw ornamentyki i architektury w sensie ikonologicznej interpretacji
porządków. W rezultacie, o ile w Italii można już mniej więcej określić, co jest ma-
nieryzmem, a co nim nie jest, i nawet dzielić na odrębne fazy ten młody okres
w dziejach sztuki o tyle o sztuce zaalpejskiej pisze się z zadziwiającą swobodą.
Bowiem niemal równocześnie ukazały się dwie książki poświęcone mniej więcej
temu samemu tematowi, z których jedna, Jałina*"*, w pojęciu „niemiecki renesans"
pomieściła zarówno Riemenschneidera i Grtinewalda, jak Jórga Zurna i Wacława
Jamnitzera, druga natomiast, tom z serii «Pelican History of Art» von der Ostena
i Veya, w XVI w. właściwie nie dostrzega w Niemczech i Niderlandach renesansu,
ale jedynie epizod „klasycyzmu", przypadający pomiędzy późnym gotykiem i pro-
tobarokiem a kolejnymi fazami manieryzmu. Niejednolitość duchowa i stylowa
zjawisk umieszczanych w obrębie manieryzmu powoduje największe trudności w je-
go zdefiniowaniu. I nie jest przypadkiem, że gdy Sedlmayr wykazywał, iż nie da
się powiązać w jedną całość artystów takich, jak: Spranger i El Greco, Tintoretto
i Heemskerck, Michał Anioł i Bueckelaer, Bruegel i Arcimboldi, to jakby umyślnie
zestawił w pary artystów z Północy i Południa. Charakterystyczna jest również
ewolucja poglądów Białostockiego, który początkowo nie dostrzegał w wielu prze-
jawach sztuki polskiej manieryzmu, ponieważ nie mieściły się w owych pojęciach
N. Pevsner (ótudies in Hrf, and Designe. Londyn 1968) uzupełnił niejako ów
przedruk cierpkim komentarzem we wstępie, adresowanym do J. Shearmana (Mnnieryzm.
Warszawa 1970, passim), który sprawę manieryzmu dostrzegł na szerokim tle, ale nie ideo-
wym, lecz kulturowym.
E. H. Gombrich /ntrodaction. Recent Concepf of Mannerism. W: ótadies in Western
M*f..., t. 2, s. 163 nn.
is" J. Białostocki Pojecie manieryzmu i sztuka polska. W: Pigd wieków myśli o sztace.
Warszawa 1954, s. 206. — Jednym z pierwszych, którzy taką próbę podjęli, był H. Hoffmann
Dockrenaissance, Manierismas, Priikkarock. Zurych-Lipsk 1939, passim.
181 G. Briganti Der italieniscke Manierismas. Drezno 1962, passim.
182 W. Hager Zar Raamstraktar des Maaierismas in der itaiieniscken rtrckitektar.
W: Pestsckrift Martin Wackernagei. Kolonia-Graz 1958, passim.
183 Briganti, op.cit., passim.
184 J. Jahn Deatscke Renaissance. Lipsk 1969, passim.
i"" H. Sedlmayr Ranst and Wakrkeif. Zar Pkeorie and Mefkode der Runstgesckickte.
Hamburg 1958, s. 74.
135
się tym tematem, do dwóch grup. Pierwsi, na średniowieczną modłę określeni mia-
nem „realistów", to ci, którzy uważają, że „universalia sunt antę rem", drudzy,
„nominaliści", to ci, którzy chcą się opierać wyłącznie na faktach O ile jednak
dyskusja nad manieryzmem, traktowanym z pozycji „realistów" i widzianym z per-
spektywy Włoch, przyniosła nawet próbę ustalenia pewnych — na wólfflinowski
sposób ukutych — pojęć *s°, o ile od malarstwa ^ przeszła do rzeźby i architektu-
ry*^, o tyle w stosunku do północnej Europy pozostała nader wstrzemięźliwa.
Jedyna właściwie szeroko zakrojona praca poświęcona manieryzmowi północne-
mu, wielokrotnie tu wzmiankowana książka Forssmana, ograniczona jest mimo
wszystko do spraw ornamentyki i architektury w sensie ikonologicznej interpretacji
porządków. W rezultacie, o ile w Italii można już mniej więcej określić, co jest ma-
nieryzmem, a co nim nie jest, i nawet dzielić na odrębne fazy ten młody okres
w dziejach sztuki o tyle o sztuce zaalpejskiej pisze się z zadziwiającą swobodą.
Bowiem niemal równocześnie ukazały się dwie książki poświęcone mniej więcej
temu samemu tematowi, z których jedna, Jałina*"*, w pojęciu „niemiecki renesans"
pomieściła zarówno Riemenschneidera i Grtinewalda, jak Jórga Zurna i Wacława
Jamnitzera, druga natomiast, tom z serii «Pelican History of Art» von der Ostena
i Veya, w XVI w. właściwie nie dostrzega w Niemczech i Niderlandach renesansu,
ale jedynie epizod „klasycyzmu", przypadający pomiędzy późnym gotykiem i pro-
tobarokiem a kolejnymi fazami manieryzmu. Niejednolitość duchowa i stylowa
zjawisk umieszczanych w obrębie manieryzmu powoduje największe trudności w je-
go zdefiniowaniu. I nie jest przypadkiem, że gdy Sedlmayr wykazywał, iż nie da
się powiązać w jedną całość artystów takich, jak: Spranger i El Greco, Tintoretto
i Heemskerck, Michał Anioł i Bueckelaer, Bruegel i Arcimboldi, to jakby umyślnie
zestawił w pary artystów z Północy i Południa. Charakterystyczna jest również
ewolucja poglądów Białostockiego, który początkowo nie dostrzegał w wielu prze-
jawach sztuki polskiej manieryzmu, ponieważ nie mieściły się w owych pojęciach
N. Pevsner (ótudies in Hrf, and Designe. Londyn 1968) uzupełnił niejako ów
przedruk cierpkim komentarzem we wstępie, adresowanym do J. Shearmana (Mnnieryzm.
Warszawa 1970, passim), który sprawę manieryzmu dostrzegł na szerokim tle, ale nie ideo-
wym, lecz kulturowym.
E. H. Gombrich /ntrodaction. Recent Concepf of Mannerism. W: ótadies in Western
M*f..., t. 2, s. 163 nn.
is" J. Białostocki Pojecie manieryzmu i sztuka polska. W: Pigd wieków myśli o sztace.
Warszawa 1954, s. 206. — Jednym z pierwszych, którzy taką próbę podjęli, był H. Hoffmann
Dockrenaissance, Manierismas, Priikkarock. Zurych-Lipsk 1939, passim.
181 G. Briganti Der italieniscke Manierismas. Drezno 1962, passim.
182 W. Hager Zar Raamstraktar des Maaierismas in der itaiieniscken rtrckitektar.
W: Pestsckrift Martin Wackernagei. Kolonia-Graz 1958, passim.
183 Briganti, op.cit., passim.
184 J. Jahn Deatscke Renaissance. Lipsk 1969, passim.
i"" H. Sedlmayr Ranst and Wakrkeif. Zar Pkeorie and Mefkode der Runstgesckickte.
Hamburg 1958, s. 74.
135