DOI Artikel:
Frazik, Józef Tomasz: Zagadnienie sklepień o przęsłach trójpodporowych w architekturze średniowiecznej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20353#0052
41. Kolonia, krypta kościoła NPMarii na Kapitolu, rzut
(według Clemena rys. R. Frazikowa).
Trójkątnie przesklepione musiały być też skrajne
przęsła pod pierwotną emporą rotundy w Cieszy-
nie137.
Przeprowadzony przegląd zabytków pozwala
stwierdzić, że sklepienia z przęsłami trójkątnymi
występują już między wiekiem IV a VI w kościele
S. Lorenzo w Mediolanie, w w. VI w krypcie
kościoła Św. Benona w Dijon] przed r. 765 użyte
były też w kościele Św. Zofii w Benevencie w Lom-
bardii. Jednak najstarszym zachowanym zabytkiem,
do którego wprowadzono je z wszystkimi dalszymi
konsekwencjami jako element równorzędny, choć
właściwie nie wyodrębniony w całym sklepieniu
obejścia, jest kaplica pałacowa w Akwizgranie
(796—814). Formalnie antyczna, rzymsko-syryjska
proweniencja tego dzieła, ustalona głównie na
podstawie analogii odkopanych ruin, pozwala sądzić,
że taki sam może być też rodowód przęsła trójkąt-
nego. Dalsze rozpowszechnianie się tego typu skle-
pienia w Europie należy zawdzięczać od początku
w. IX z jednej strony w ogóle sile oddziaływania
renesansu karolińskiego na cywilizujący się Zachód,
a w szczególności urokowi kaplicy cesarskiej, z dru-
giej zaś rzeszom komasków lombardzkich, których
137 Wykonana rekonstrukcja empory u szeregu konserwa-
torów i historyków sztuki budzi poważne zastrzeżenia.
138 Por. przypisy: 94, 98, 103, 115, 119, 122.
prace znane są nie tylko na terenie najbardziej
nasyconym w interesujące nas zabytki, w Nadrenii,
ale też daleko na Północy, np. w Danii138.
O ile przęsła trójpodporowe pojawiają się w ar-
chitekturze przedromańskiej na terenie Lombardii,
Francji i w Nadrenii, to w romańskiej rozprzestrze-
niają się już po całej Europie. Występują one w czte-
rech odmianach: 1. jako przęsło z trój promiennym
szwem, lecz bez gurtów jarzmowych (krypta Św.
Benona w Dijon, kaplica w Akwizgranie, krypta za-
chodnia w opactwie Św. Michała w Hildesheim,
masyw zach. kościoła Św. Trójcy w Essen i inne);
2. jako przęsło z trój promiennym szwem i gurtami
jarzmowymi (S. Lorenzo w Mediolanie, krypta S.
Piętro w Agliate i inne); 3. jako przęsło trójkątne
ze szwem jak w sklepieniu dwudzielnym (rotunda
w Bjernede); 4. jako przęsło z gurtami jarzmowymi
wysklepione sferycznie, bez zaznaczonych szwów
(kościół Św. Zofii w Benevencie, krypta w Auxe-
rre).
Każdy z tych typów, uzbrojony żebrami w miej-
scu gurtów romańskich i szwów, stosowany będzie
w gotyku i przetrwa aż do schyłku swej epoki,
z wyjątkiem przęsła z żebrami jarzmowymi, które
zaniknie wcześniej.
W architekturze przedromańskiej i romańskiej
jest też niewiele rodzajów układów kompozycyjnych,
w których spotyka się przęsła trójkątne, a stosowane
w owych układach sklepienia są konstrukcyjną kon-
sekwencją zazwyczaj nieskomplikowanego kształtu
rzutu budowli i umieszczonych wewnątrz podpór.
Użycie przęseł trójkątnych graniczy często z prymi-
tywizmem rozwiązania; wyrazem tego są trzynawowe
krypty zakończone półkoliście (w katedrze d'Aqui,
w S. Salvadore sul Monte Ammiata, w katedrze
w Auxerre) i trójbocznie (w kościele NPMarii na
Kapitolu w Kolonii), w których przęsła trójkątne
odgrywają zupełnie podrzędną rolę. Bardziej dojrzałą
formę wykazują w kontekście obejścia kaplicy pała-
cowej w Akwizgranie i w jej pochodnych, gdzie
występują na zmianę z przęsłami krzyżowymi; są tu
nie tylko elementami determinowanymi przez pod-
pory, ale zaczynają być współbrzmiącym akordem
komponentów, który spotęguje się jeszcze bardziej
w większym zespole na zakończeniu dwunawowych
krypt angielskich w Winchester i w Worcester.
Owe trzy układy, stosujące przęsła trójkątne,
będą miały miejsce w architekturze gotyckiej. Pier-
wszy będzie tlił się w trzynawowych, często anachro-
nicznych kryptach ze sklepieniami żebrowymi (w koś-
46
(według Clemena rys. R. Frazikowa).
Trójkątnie przesklepione musiały być też skrajne
przęsła pod pierwotną emporą rotundy w Cieszy-
nie137.
Przeprowadzony przegląd zabytków pozwala
stwierdzić, że sklepienia z przęsłami trójkątnymi
występują już między wiekiem IV a VI w kościele
S. Lorenzo w Mediolanie, w w. VI w krypcie
kościoła Św. Benona w Dijon] przed r. 765 użyte
były też w kościele Św. Zofii w Benevencie w Lom-
bardii. Jednak najstarszym zachowanym zabytkiem,
do którego wprowadzono je z wszystkimi dalszymi
konsekwencjami jako element równorzędny, choć
właściwie nie wyodrębniony w całym sklepieniu
obejścia, jest kaplica pałacowa w Akwizgranie
(796—814). Formalnie antyczna, rzymsko-syryjska
proweniencja tego dzieła, ustalona głównie na
podstawie analogii odkopanych ruin, pozwala sądzić,
że taki sam może być też rodowód przęsła trójkąt-
nego. Dalsze rozpowszechnianie się tego typu skle-
pienia w Europie należy zawdzięczać od początku
w. IX z jednej strony w ogóle sile oddziaływania
renesansu karolińskiego na cywilizujący się Zachód,
a w szczególności urokowi kaplicy cesarskiej, z dru-
giej zaś rzeszom komasków lombardzkich, których
137 Wykonana rekonstrukcja empory u szeregu konserwa-
torów i historyków sztuki budzi poważne zastrzeżenia.
138 Por. przypisy: 94, 98, 103, 115, 119, 122.
prace znane są nie tylko na terenie najbardziej
nasyconym w interesujące nas zabytki, w Nadrenii,
ale też daleko na Północy, np. w Danii138.
O ile przęsła trójpodporowe pojawiają się w ar-
chitekturze przedromańskiej na terenie Lombardii,
Francji i w Nadrenii, to w romańskiej rozprzestrze-
niają się już po całej Europie. Występują one w czte-
rech odmianach: 1. jako przęsło z trój promiennym
szwem, lecz bez gurtów jarzmowych (krypta Św.
Benona w Dijon, kaplica w Akwizgranie, krypta za-
chodnia w opactwie Św. Michała w Hildesheim,
masyw zach. kościoła Św. Trójcy w Essen i inne);
2. jako przęsło z trój promiennym szwem i gurtami
jarzmowymi (S. Lorenzo w Mediolanie, krypta S.
Piętro w Agliate i inne); 3. jako przęsło trójkątne
ze szwem jak w sklepieniu dwudzielnym (rotunda
w Bjernede); 4. jako przęsło z gurtami jarzmowymi
wysklepione sferycznie, bez zaznaczonych szwów
(kościół Św. Zofii w Benevencie, krypta w Auxe-
rre).
Każdy z tych typów, uzbrojony żebrami w miej-
scu gurtów romańskich i szwów, stosowany będzie
w gotyku i przetrwa aż do schyłku swej epoki,
z wyjątkiem przęsła z żebrami jarzmowymi, które
zaniknie wcześniej.
W architekturze przedromańskiej i romańskiej
jest też niewiele rodzajów układów kompozycyjnych,
w których spotyka się przęsła trójkątne, a stosowane
w owych układach sklepienia są konstrukcyjną kon-
sekwencją zazwyczaj nieskomplikowanego kształtu
rzutu budowli i umieszczonych wewnątrz podpór.
Użycie przęseł trójkątnych graniczy często z prymi-
tywizmem rozwiązania; wyrazem tego są trzynawowe
krypty zakończone półkoliście (w katedrze d'Aqui,
w S. Salvadore sul Monte Ammiata, w katedrze
w Auxerre) i trójbocznie (w kościele NPMarii na
Kapitolu w Kolonii), w których przęsła trójkątne
odgrywają zupełnie podrzędną rolę. Bardziej dojrzałą
formę wykazują w kontekście obejścia kaplicy pała-
cowej w Akwizgranie i w jej pochodnych, gdzie
występują na zmianę z przęsłami krzyżowymi; są tu
nie tylko elementami determinowanymi przez pod-
pory, ale zaczynają być współbrzmiącym akordem
komponentów, który spotęguje się jeszcze bardziej
w większym zespole na zakończeniu dwunawowych
krypt angielskich w Winchester i w Worcester.
Owe trzy układy, stosujące przęsła trójkątne,
będą miały miejsce w architekturze gotyckiej. Pier-
wszy będzie tlił się w trzynawowych, często anachro-
nicznych kryptach ze sklepieniami żebrowymi (w koś-
46