suo [...]. Et ideo populo non est opus de significantia
sed de efficacia, et quia efficacia est eąualis sub
utraąue specie, ideo populo traditur sub altera spe-
cie, in qua tradi potest cum reverentia et caute-

Ja«305_

Do wiernych nie należy „opus de significantia" —
wprowadzanie Chrystusa w mistyczny stan ofiary;
w polemice antyutrakwistycznej bardzo wyraźnie
podkreślano kwestionowaną przez husytów godność
kapłana, jego wyższość nad laikami jako zastępcy
Chrystusa, pośrednika między Bogiem a ludźmi
świeckimi, ordynowanego po to, by składał ofiarę
mszy św. z jej podwójną konsekracją i podwójną
komunią św.306. Ograniczenie komunii wiernych
do jednej postaci było zatem wynikiem braku god-
ności kapłańskiej, a nadto obawy przed szerzeniem
się błędnej wiary o sakramencie: „[...]datur sacra-
mentum eucharistiae sub sola specie panis ad
cavendum multiplex periculum precipue
infidelitate erroris [...] eo quod possunt [mentes
simplices] concipere quod sub specie vini so-
lum esset sanguis et sub specie panis
solum esset corpus" (podkreślenie aut.)307.
Z kolei wybór postaci chleba jako komunii wier-
nych spowodowany został względami praktycznymi,
wino bowiem jako „rzecz płynna" mogło być rozlane
przy udzielaniu wiernym, a tym samym „tak wielka
tajemnica wydana na znieważenie"308.

Przytaczane w pismach antyutrakwistycznych
argumenty o pełnej obecności Chrystusa w każdej
z postaci sakramentalnych, o istnieniu dwu oddziel-
nych konsekracji i ich znaczeniu, wprowadzają
niejako w atmosferę, która bezpośrednio poprze-
dziła powstanie na Zachodzie rytu wielkiego pod-
niesienia w czasie mszy św. i moment rozgranicze-
nia komunii kapłanów i wiernych — co zmusza
do zajęcia się kwestią podniesienia w rycie mszy

staropolskiej, tym bardziej że scena ekvationis
hostiae widnieje na interesującym nas malowidle
z Tłocznią.

Wprowadzenie rytu podniesienia rozpoczęło się
w Polsce zapewne już w połowie w. XIII, skoro
z drugiej jego połowy pochodzą przekazy źródłowe,
nie ustanawiające lecz korygujące sposób unoszenia
hostii oraz dotyczące uderzania w dzwon w chwili
podniesienia309. Powstały około r. 1360 dwutomowy
ceremoniał katedry płockiej Stella Chori informuje
z kolei o zwyczaju zapalania przez akolitów świec
„in honorem elevacionis Corporis Christi" oraz
okadzania hostii310. Wspomniane wyżej statuty syno-
dalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z r. 1420
zalecają zwyczaj przyklękania wiernych w tym mo-
mencie311. Jest zatem rzeczą charakterystyczną,
że jeszcze w pełnym w. XV, mimo istnienia dwu-
wiekowej tradycji, zwalczać musiano błędy popeł-
niane przez celebransów w czasie sprawowania
rytu — a świadczą o tym zarówno pisma ówczesnych
liturgistów jak i ustanowienia synodów. We wspomi-
nanym już dziele Tractatus sacerdotalis Mikołaj
z Błonia przestrzegał przed zbyt wysokim unosze-
niem hostii w czasie samej konsekracji, co prowadzić
mogło do adorowania przez wiernych samego opłat-
ka312. Andrzej z Kokorzyna w swym Speculum
sacerdotum powstałym w latach 1430-1435, o którym
będzie jeszcze mowa, piętnował ten częsty widocznie
błąd celebransów i dawał wskazówki, jak hostię
w czasie poprzedzającym konsekrację osłaniać313.
Na inny z kolei błąd — zbyt niskie unoszenie hostii
w czasie podniesienia — zwrócił uwagę biskup
Zbigniew Oleśnicki w statutach synodu krakowskiego
z r. 1436. W jego ustanowieniach czytamy: „Studeant
quoque ipsi celebrantes in elevaciońe divine hostie
huiusmodi moderaminę duci, ut a circumstanti-
bus adoranda possit videri et elevacionis

205 por_ Wydanie krakowskie z r. 1518 pod tytułem Tracta-
tus de sacramentis et dwinis officiis ac eorum administrantibus
(Kraków, Bibl. Jagiellońska, Clm 5972, fol. 14v, z którego po-
chodzić będą wszystkie przytaczane cytaty). Większy fragment
opublikował B. Ulanowski, Mikołaj z Błonia kanonista polski
z pierwszej połowy XV-ego wieku (Rozprawy i sprawozdania
z posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii
Umiejętności, XXIII, 1888, s. 34 n.). Dane dotyczące życia
i twórczości Mikołaja z Błonia tamże, s. 1-60 oraz Nowy Korbut.
Bibliografia literatury polskiej, 2, Hasła osobowe, [Warszawa]
1964, s. 143 n., s.v. „Pszczółka Mikołaj".

306 Benedykt Hesse, Utrum eucharistiae..., vol. 29, 31.

307 Tenże, Lectura..., vol. 31.

308 Mikołaj z Błonia, o.c, vol. 14v. — Benedykt
Hesse, Utrum eucharistiae..., vol. 31.

309 Sczaniecki, o.c, t. I, s. 134 n., 141 n.

310 Tenże, Służba boża w dawnej Polsce, seria II, Poznań-
-Warszawa-Lublin 1966, s. 86, 88 n.

311 Heyzmann, o.c, s. 198. — Ulanowski, Fijałek
i Vetulani, o.c, s. 32. — Sczaniecki, o.c, t. I, s. 136, przy-
pis 24.

312 Tamże, s. 133; w przypisie 6 cytat wg wydania krakow-
skiego z r. 1529.

313 Sczaniecki, o.c, t. II, s. 105. Dane o Speculum...
i jego autorze patrz przypisy 322 i 323.

138