DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Geneza, styl i historia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20357#0025
11. Matka Boska z Dzieciątkiem (III odmiana typu Hodegetrii),
rzeźba z kości słoniowej, w. X, Nowy Jork, Metropolitan
Museum (wg Goldschmidta i Weitzmanna).
sterze Chilandari na górze Atos (ryc. 7), datowany
na koniec w. XII lub początek w. XIII46 47. T. Mroczko
i B. Dąb wskazały ponadto na płytkę z kości słonio-
wej z końca w. X należącą do grupy Nikeforosa,
obejmującą krąg wyrobów pochodzących z Kon-
stantynopola48. W obrębie typu zwanego Hode-
getrią mieści się duża ilość przedstawień Matki
Boskiej z Dzieciątkiem, ukazanej zarówno w postaci
stojącej, jak i siedzącej na tronie lub w półfigurze,
z błogosławiącym Dzieciątkiem na lewej lub na
prawej ręce, z drugą ręką złożoną na piersi. Przedsta-
wienia te różnią się między sobą wzajemnym ukła-
dem głowy Matki Boskiej i Dzieciątka oraz wieloma
innymi szczegółami, jak układ dłoni Marii, sposób
ułożenia nóg Dzieciątka itp.; toteż wydaje się ko-
nieczne wydzielenie i nazwanie dających się uchwycić
odmian tego typu.
Wśród — uważanych za wcześniejsze — przed-
stawień Hodegetrii z Dzieciątkiem po lewej stronie
Madonny można wyróżnić pięć odmian, uzależ-
nionych wzajemnym ułożeniem głowy Marii i Dzie-
ciątka (ryc. 8)49. W dwóch pierwszych odmianach
głowa Matki Boskiej ułożona jest na wprost, głowa
Dzieciątka natomiast ujęta jest albo en face (I) albo
w trzech czwartych (II). W dwóch dalszych odmia-
nach głowa Matki Boskiej zwrócona jest lekko
w lewo, chociaż spojrzenie jej skierowane jest na
wprost, przy czym główka Jezusa ujęta jest w od-
mianie trzeciej en face, a w odmianie czwartej w trzech
czwartych. Wreszcie odmiana piąta charakteryzuje
się pochyleniem głowy Matki Boskiej ku Dzie-
ciątku, którego główka ujęta jest w trzech czwartych;
odmiana ta przez niektórych badaczy uważana jest
za odrębny typ zwany Peribleptos50.
Wszystkie wymienione odmiany występują w bi-
zantyńskich wyrobach z kości słoniowej z w. X
(ryc. 9-12), a także w malarstwie mozaikowym
i tablicowym (ryc. 6, 7, 13, 14)51. Zaznaczyć jednak
należy, że wizerunki Hodegetrii odmiany drugiej
46 Przybyszewski, o. c., s. 117 i 118, przypisuje wy-
konanie tych blach złotnikowi Janowi Polskiemu.
47 Tomkowicz, Obraz..., s. 146, 156. —■ R. van Marle,
The Development of the Italian Schools of Painting I, The
Hague 1923, s. 236. — Kondakow, o. c. II, s. 138, il. 161. —
O. Wulff, M. Alpatoff, Denkmaler der Ikonenmalerei,
Dresden 1925, s. 100, il. 37. — D. T. Rice, Art of the Byzantine
Era, London 1963, s. 180. — K. Weitzmann, M. Chatzida-
kis, K. Miatev, S. Radojćić. Icónes Sinai, Grece, Bułgarie,
Yougoslavie, b. m. [1966], s. LXI, rys. 166.
48 Mroczko, Dąb, o. c., s. 28.
49 Kondakow, o. c., II, s. 192 wymienia trzy odmiany
Hodegetrii: bizantyńską, wlosko-kreteńską i ruską. — E. Sand-
berg-Vavala, Uiconografia delta Madonna col Bambino netta
pittura italiana del Dugento, Siena 1934, s. 29 wyróżniła trzy
odmiany Hodegetrii w zależności od układu postaci, głównie
nóg Dzieciątka. — V. Lasareff, Studies in the Iconography
of the Virgin (The Art Bulletin XX, 1938, s. 46). — M. Vlo-
berg, Les types iconographiąues de la Mere de Dieu dans l’art
byzantin (Maria. Etudes sur la Sainte Vierge II, Paris 1952,
s. 426). — Shorr, o. c., s. 6. —• G. A. Wellen, Theotokos,
Utrecht-Antwerpen 1961, s. 176.
50 M. Tatij-Buraij, Ikona Bogorodice „Priekrasnie“ nieno
poriekło i rasprostranienost (Zbornik Swietozara Radojćicia,
Beograd 1969, s. 335-354).
51 Przykłady występowania poszczególnych odmian Hode-
getrii w rzeźbie z kości słoniowej z w. X: I — płaskorzeźba
na środkowej części tryptyku w kościele w Altótting; II —
płaskorzeźba na plakietce w Zbiorach Marąuet de Vesselot
w Paryżu; III — rzeźba w Metropolitan Museum w Nowym
2 — Folia Historiae Artium, t. IX
17
rzeźba z kości słoniowej, w. X, Nowy Jork, Metropolitan
Museum (wg Goldschmidta i Weitzmanna).
sterze Chilandari na górze Atos (ryc. 7), datowany
na koniec w. XII lub początek w. XIII46 47. T. Mroczko
i B. Dąb wskazały ponadto na płytkę z kości słonio-
wej z końca w. X należącą do grupy Nikeforosa,
obejmującą krąg wyrobów pochodzących z Kon-
stantynopola48. W obrębie typu zwanego Hode-
getrią mieści się duża ilość przedstawień Matki
Boskiej z Dzieciątkiem, ukazanej zarówno w postaci
stojącej, jak i siedzącej na tronie lub w półfigurze,
z błogosławiącym Dzieciątkiem na lewej lub na
prawej ręce, z drugą ręką złożoną na piersi. Przedsta-
wienia te różnią się między sobą wzajemnym ukła-
dem głowy Matki Boskiej i Dzieciątka oraz wieloma
innymi szczegółami, jak układ dłoni Marii, sposób
ułożenia nóg Dzieciątka itp.; toteż wydaje się ko-
nieczne wydzielenie i nazwanie dających się uchwycić
odmian tego typu.
Wśród — uważanych za wcześniejsze — przed-
stawień Hodegetrii z Dzieciątkiem po lewej stronie
Madonny można wyróżnić pięć odmian, uzależ-
nionych wzajemnym ułożeniem głowy Marii i Dzie-
ciątka (ryc. 8)49. W dwóch pierwszych odmianach
głowa Matki Boskiej ułożona jest na wprost, głowa
Dzieciątka natomiast ujęta jest albo en face (I) albo
w trzech czwartych (II). W dwóch dalszych odmia-
nach głowa Matki Boskiej zwrócona jest lekko
w lewo, chociaż spojrzenie jej skierowane jest na
wprost, przy czym główka Jezusa ujęta jest w od-
mianie trzeciej en face, a w odmianie czwartej w trzech
czwartych. Wreszcie odmiana piąta charakteryzuje
się pochyleniem głowy Matki Boskiej ku Dzie-
ciątku, którego główka ujęta jest w trzech czwartych;
odmiana ta przez niektórych badaczy uważana jest
za odrębny typ zwany Peribleptos50.
Wszystkie wymienione odmiany występują w bi-
zantyńskich wyrobach z kości słoniowej z w. X
(ryc. 9-12), a także w malarstwie mozaikowym
i tablicowym (ryc. 6, 7, 13, 14)51. Zaznaczyć jednak
należy, że wizerunki Hodegetrii odmiany drugiej
46 Przybyszewski, o. c., s. 117 i 118, przypisuje wy-
konanie tych blach złotnikowi Janowi Polskiemu.
47 Tomkowicz, Obraz..., s. 146, 156. —■ R. van Marle,
The Development of the Italian Schools of Painting I, The
Hague 1923, s. 236. — Kondakow, o. c. II, s. 138, il. 161. —
O. Wulff, M. Alpatoff, Denkmaler der Ikonenmalerei,
Dresden 1925, s. 100, il. 37. — D. T. Rice, Art of the Byzantine
Era, London 1963, s. 180. — K. Weitzmann, M. Chatzida-
kis, K. Miatev, S. Radojćić. Icónes Sinai, Grece, Bułgarie,
Yougoslavie, b. m. [1966], s. LXI, rys. 166.
48 Mroczko, Dąb, o. c., s. 28.
49 Kondakow, o. c., II, s. 192 wymienia trzy odmiany
Hodegetrii: bizantyńską, wlosko-kreteńską i ruską. — E. Sand-
berg-Vavala, Uiconografia delta Madonna col Bambino netta
pittura italiana del Dugento, Siena 1934, s. 29 wyróżniła trzy
odmiany Hodegetrii w zależności od układu postaci, głównie
nóg Dzieciątka. — V. Lasareff, Studies in the Iconography
of the Virgin (The Art Bulletin XX, 1938, s. 46). — M. Vlo-
berg, Les types iconographiąues de la Mere de Dieu dans l’art
byzantin (Maria. Etudes sur la Sainte Vierge II, Paris 1952,
s. 426). — Shorr, o. c., s. 6. —• G. A. Wellen, Theotokos,
Utrecht-Antwerpen 1961, s. 176.
50 M. Tatij-Buraij, Ikona Bogorodice „Priekrasnie“ nieno
poriekło i rasprostranienost (Zbornik Swietozara Radojćicia,
Beograd 1969, s. 335-354).
51 Przykłady występowania poszczególnych odmian Hode-
getrii w rzeźbie z kości słoniowej z w. X: I — płaskorzeźba
na środkowej części tryptyku w kościele w Altótting; II —
płaskorzeźba na plakietce w Zbiorach Marąuet de Vesselot
w Paryżu; III — rzeźba w Metropolitan Museum w Nowym
2 — Folia Historiae Artium, t. IX
17