DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0034
trzy monumentalne kompozycje malarskie, operu-
jące wielkimi postaciami zasiadającymi in thro-
no, powstać mogły w przybliżonym czasie, choć
niekoniecznie z woli tych samych fundatorów;
wyraźnie „pojedyncze” i reprezentacyjne nie two-
rzą bowiem cyklu, rozmieszczone są luźno na
różnych ścianach krużganków. Przyjęte datowa-
nie omawianej kompozycji na czas ok. r. 1430 8
nie jest też sprzeczne z kolorem tła — pierwot-
nie zapewne bardziej nasyconym, ciemnopopiela-
tym; odziedziczony po w. XIV zanikał bowiem
stopniowo w pierwszych dziesięcioleciach w.
XV 9.
Datowanie nie jest w naszym wypadku naj-
ważniejsze, lecz temat — oczywisty od momentu
odsłonięcia malowidła: św. Zofia z trzema cór-
kami. Jeśli wziąć pod uwagę w miarę czytelne
elementy kompozycji augustiańskiej, to najbliższe
jej pod względem ikonoigraficzno-formalnym jest
przedstawienie św. Zofii w części środkowej tryp-
tyku z Sasovej (Krajske Muzeum w Bańskiej By-
strzycy) z ok. r. 1440 lub połowy w. XV (ryc. 3)I0.
Tu ujednoznacznia się strój św. Zofii: biała chu-
sta i podwika, płaszcz okrywający kolana i spły-
Krakowie; Tenże, Kościół Sw. Katarzyny z klaszto-
rem OO. Augustianów, Kraków 1898, Biblioteka Krakow-
ska, 8, s. 75, il. — Najbliższą analogię stylistyczino-iko-
nograficzną dla malowidła ze św. Piotrem stanowi przed-
stawienie tegoż świętego na pieczęci Piotra Wolframa,
zawieszonej przy dokumencie z r. 1424 w Archiwum
klasztoru Kanoników Regularnych przy kościele p.w.
Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie, por. Katalog
zabytków sztuki w Polsce (cyt. niżej jako: KZSP), t.
IV: Miasto Kraków, cz. IV: Kazimierz i Stradom, Koś-
cioły i klasztory, 1, pod red. I. R e j d ueh-S a mko w e j
i J. Samka, Warszawa 1987; tekst: s. 90, ilustracje: fig.
904.
8H. Małkiewiczówna, Średniowieczne wize-
runki biskupów krakowskich w krużgankach francisz-
kańskich w Krakowie (Sprawozdania z posiedzeń Ko-
misji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie, t. XXI/2,
lipiec—grudzień 1977, 1980), s. 86; Materiały do katalogu
gotyckich malowideł ściennych w Polsce, pod red. A.
K a r ł o w s k i e j-K a m z o w e j, Poznań 1981, s. 67;
Kornecki i Małkiewiczówna, o. c., s. 47,
200; KZSP, t. IV, cz. IV, 1, s. 124.
9 Niemal czarne tła występują na terenie Małopol-
ski np. w malowidłach ściennych na południowej ścia-
nie prezbiterium kościoła cysterskiego w Koprzywnicy
(4. ćwierć w. XIV), na północnej i południowej ścianie
prezbiterium kościoła w Olkuszu (ok. 1390), a w samych
krużgankach augustiańskich w Krakowie: w przedsta-
wieniu św. Augustyna i scen męczeństw oraz Scala sa-
lutis z początku w. XV, por. Kornecki i Małkie-
wiczówna, o. c., s. 38, 39, 45—46. O występowa-
niu ciemnych teł w malarstwie ściennym i tablicowym
na przełomie w. XIV i XV zob. E. M Hóhle, O. Pa-
u s c h, R. P e r g e r, Die Neidhart ■— Fresken im Haus
Tuchlauben 19 in Wien. Zum Fund profaner Wandmale-
wający wzdłuż prawej nogi, siedem koron tym
razem mieszczących się w obrębie ogromnego
nimbu, opiekuńczy gest rąk obejmujących córki,
pozy, gesty i atrybuty córek, z których lewa trzy-
ma podłużny przedmiot z otworami (zapewne
piec, na malowidle krakowskim niemal kulisty),
prawa — ruszt, środkowa składa ręce w geście
modlitwy. Tłem przedstawienia jest podpięta pół-
koliście wzorzysta tkanina, ukazująca powyżej
(złote?) tło.
Przedstawienie na jednej z kwater awersu pra-
wego skrzydła nastawy ołtarzowej z miejscowości
Partizanska L’ubća (Słowacka Galeria Narodowa
w Bratysławie), datowanej na połowę w. XV lub
czas ok. r. 1460 i1, przynosi kilka drobnych zmian:
ława przekształcona została w tron z zapieckiem
i skrzydłami, zmieniono układ płaszcza św. Zo-
fii, który opada wzdłuż jej lewej nogi — i jedną
zasadniczą: zniknęły „boczne” korony św. Zofii,
w zamian nad głowami „skrajnych” córek poja-
wiły isię pomniejszone tiary (ryc. 4). Bliska omó-
wionej kwaterze jest rzeźbiona św. Zofia z córka-
mi w zwieńczeniu ołtarza Św. Trójcy w katedrze
na Wawelu (r. 1467), z podobnym układem pła-
reien der Zeit um 1400 (Osterreichische Zeitschrift fur
Kunst und Denkmalpflege, XXXVI, 3/4, 1982), s. 134.
10 M. Csanky, A szepesi es sarosi tablakepfeste-
szet 1460-ig, Budapest 1938, s. 22, 46—47, il. 16; Die
Kunst in der Slowakei. Eine Sammlung von Dokumen-
ten, Prag 1939, s„ 54, poz. 277, Abb. 277 (dat 1430—1440);
D. Radocsay, A kózepkori Magyarorszdg tablakepei,
Budapest 1955, s. 461—462 (tamże wykaz starszej lite-
ratury), il. XXVIII (dat ok. 1440); E. Polak-Traj-
d o s, Twórczość Mistrza Maciejowickiego na tle malar-
stwa rejonu sądeckiego XV wieku (Rocznik Historii Sztu-
ki, t. IX, 1973), s. 53—54, 56, 58—60, il. 8 na s. 53 (dat.
ok. 1440); K. V a c u li k, Goticke umenie na Sloven-
sku. Z yolensky Z amok, maj—oktober 1975, [b.m.r.], s.
364, il. 18 (dat ok. 1430—1440); A. C. G1 a t z, Gotic-
ke umerUe v zbierkach Slovenskej Narodnej Galerie,
Bratislava 1983, Fontes, zv. 1, s. 116 (dat. ok. poł. w.
XV).
11 Die Kunst in der Slowakei..., s. 55 poz. 317, Abb.
317 (dat. 1440—1450); D. Radocsay, Deux volets du
retable de Heruartó et la statuę de Ste. Catherine de
Palocsa (Bulletin du Musee Hongrois des Beaux-Arts, t.
4, 1954), s. 24, fig. 12 na s. 22; Tenże, A kózepkori...,
s. 409—410 (tamże starsza literatura) (dat. ok. 1450);
Umenl Seske a slouenske gotiky. Praha — Ndrodni Ga-
lerie, Valdstejnska Jizdarna, 1972, poz. 83 (dat. 1430—
—1440); P o 1 a k-T r a j d o s, o.c., s. 56, 59, il. 17 na s. 60
(dat. ok. 1450); Vaculik, o.c., s. 363, il. III (dat. ok.
1440); Tenże, Dawna sztuka słowacka, Warszawa—
—Bratysława [1978], il. 105 (dat. ok. 1450); Glatz, o. c.,
s. 68—75, il. 23/9 na s. 297, il. 23/14 na s. 300, s. 116 (dat.
po 1460); K. Biathova, Maliarske prejavy stredove-
keho Liptoua, Bratislava 1983, s. 200—201, il. 68 (dat.
ok. 1459); K. V a c u 1 i k, Słowacka Galeria Narodowa,
Warszawa [1986], s. 19, il. 4 (dat. poł. w. XV).
30
jące wielkimi postaciami zasiadającymi in thro-
no, powstać mogły w przybliżonym czasie, choć
niekoniecznie z woli tych samych fundatorów;
wyraźnie „pojedyncze” i reprezentacyjne nie two-
rzą bowiem cyklu, rozmieszczone są luźno na
różnych ścianach krużganków. Przyjęte datowa-
nie omawianej kompozycji na czas ok. r. 1430 8
nie jest też sprzeczne z kolorem tła — pierwot-
nie zapewne bardziej nasyconym, ciemnopopiela-
tym; odziedziczony po w. XIV zanikał bowiem
stopniowo w pierwszych dziesięcioleciach w.
XV 9.
Datowanie nie jest w naszym wypadku naj-
ważniejsze, lecz temat — oczywisty od momentu
odsłonięcia malowidła: św. Zofia z trzema cór-
kami. Jeśli wziąć pod uwagę w miarę czytelne
elementy kompozycji augustiańskiej, to najbliższe
jej pod względem ikonoigraficzno-formalnym jest
przedstawienie św. Zofii w części środkowej tryp-
tyku z Sasovej (Krajske Muzeum w Bańskiej By-
strzycy) z ok. r. 1440 lub połowy w. XV (ryc. 3)I0.
Tu ujednoznacznia się strój św. Zofii: biała chu-
sta i podwika, płaszcz okrywający kolana i spły-
Krakowie; Tenże, Kościół Sw. Katarzyny z klaszto-
rem OO. Augustianów, Kraków 1898, Biblioteka Krakow-
ska, 8, s. 75, il. — Najbliższą analogię stylistyczino-iko-
nograficzną dla malowidła ze św. Piotrem stanowi przed-
stawienie tegoż świętego na pieczęci Piotra Wolframa,
zawieszonej przy dokumencie z r. 1424 w Archiwum
klasztoru Kanoników Regularnych przy kościele p.w.
Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie, por. Katalog
zabytków sztuki w Polsce (cyt. niżej jako: KZSP), t.
IV: Miasto Kraków, cz. IV: Kazimierz i Stradom, Koś-
cioły i klasztory, 1, pod red. I. R e j d ueh-S a mko w e j
i J. Samka, Warszawa 1987; tekst: s. 90, ilustracje: fig.
904.
8H. Małkiewiczówna, Średniowieczne wize-
runki biskupów krakowskich w krużgankach francisz-
kańskich w Krakowie (Sprawozdania z posiedzeń Ko-
misji Naukowych Oddziału PAN w Krakowie, t. XXI/2,
lipiec—grudzień 1977, 1980), s. 86; Materiały do katalogu
gotyckich malowideł ściennych w Polsce, pod red. A.
K a r ł o w s k i e j-K a m z o w e j, Poznań 1981, s. 67;
Kornecki i Małkiewiczówna, o. c., s. 47,
200; KZSP, t. IV, cz. IV, 1, s. 124.
9 Niemal czarne tła występują na terenie Małopol-
ski np. w malowidłach ściennych na południowej ścia-
nie prezbiterium kościoła cysterskiego w Koprzywnicy
(4. ćwierć w. XIV), na północnej i południowej ścianie
prezbiterium kościoła w Olkuszu (ok. 1390), a w samych
krużgankach augustiańskich w Krakowie: w przedsta-
wieniu św. Augustyna i scen męczeństw oraz Scala sa-
lutis z początku w. XV, por. Kornecki i Małkie-
wiczówna, o. c., s. 38, 39, 45—46. O występowa-
niu ciemnych teł w malarstwie ściennym i tablicowym
na przełomie w. XIV i XV zob. E. M Hóhle, O. Pa-
u s c h, R. P e r g e r, Die Neidhart ■— Fresken im Haus
Tuchlauben 19 in Wien. Zum Fund profaner Wandmale-
wający wzdłuż prawej nogi, siedem koron tym
razem mieszczących się w obrębie ogromnego
nimbu, opiekuńczy gest rąk obejmujących córki,
pozy, gesty i atrybuty córek, z których lewa trzy-
ma podłużny przedmiot z otworami (zapewne
piec, na malowidle krakowskim niemal kulisty),
prawa — ruszt, środkowa składa ręce w geście
modlitwy. Tłem przedstawienia jest podpięta pół-
koliście wzorzysta tkanina, ukazująca powyżej
(złote?) tło.
Przedstawienie na jednej z kwater awersu pra-
wego skrzydła nastawy ołtarzowej z miejscowości
Partizanska L’ubća (Słowacka Galeria Narodowa
w Bratysławie), datowanej na połowę w. XV lub
czas ok. r. 1460 i1, przynosi kilka drobnych zmian:
ława przekształcona została w tron z zapieckiem
i skrzydłami, zmieniono układ płaszcza św. Zo-
fii, który opada wzdłuż jej lewej nogi — i jedną
zasadniczą: zniknęły „boczne” korony św. Zofii,
w zamian nad głowami „skrajnych” córek poja-
wiły isię pomniejszone tiary (ryc. 4). Bliska omó-
wionej kwaterze jest rzeźbiona św. Zofia z córka-
mi w zwieńczeniu ołtarza Św. Trójcy w katedrze
na Wawelu (r. 1467), z podobnym układem pła-
reien der Zeit um 1400 (Osterreichische Zeitschrift fur
Kunst und Denkmalpflege, XXXVI, 3/4, 1982), s. 134.
10 M. Csanky, A szepesi es sarosi tablakepfeste-
szet 1460-ig, Budapest 1938, s. 22, 46—47, il. 16; Die
Kunst in der Slowakei. Eine Sammlung von Dokumen-
ten, Prag 1939, s„ 54, poz. 277, Abb. 277 (dat 1430—1440);
D. Radocsay, A kózepkori Magyarorszdg tablakepei,
Budapest 1955, s. 461—462 (tamże wykaz starszej lite-
ratury), il. XXVIII (dat ok. 1440); E. Polak-Traj-
d o s, Twórczość Mistrza Maciejowickiego na tle malar-
stwa rejonu sądeckiego XV wieku (Rocznik Historii Sztu-
ki, t. IX, 1973), s. 53—54, 56, 58—60, il. 8 na s. 53 (dat.
ok. 1440); K. V a c u li k, Goticke umenie na Sloven-
sku. Z yolensky Z amok, maj—oktober 1975, [b.m.r.], s.
364, il. 18 (dat ok. 1430—1440); A. C. G1 a t z, Gotic-
ke umerUe v zbierkach Slovenskej Narodnej Galerie,
Bratislava 1983, Fontes, zv. 1, s. 116 (dat. ok. poł. w.
XV).
11 Die Kunst in der Slowakei..., s. 55 poz. 317, Abb.
317 (dat. 1440—1450); D. Radocsay, Deux volets du
retable de Heruartó et la statuę de Ste. Catherine de
Palocsa (Bulletin du Musee Hongrois des Beaux-Arts, t.
4, 1954), s. 24, fig. 12 na s. 22; Tenże, A kózepkori...,
s. 409—410 (tamże starsza literatura) (dat. ok. 1450);
Umenl Seske a slouenske gotiky. Praha — Ndrodni Ga-
lerie, Valdstejnska Jizdarna, 1972, poz. 83 (dat. 1430—
—1440); P o 1 a k-T r a j d o s, o.c., s. 56, 59, il. 17 na s. 60
(dat. ok. 1450); Vaculik, o.c., s. 363, il. III (dat. ok.
1440); Tenże, Dawna sztuka słowacka, Warszawa—
—Bratysława [1978], il. 105 (dat. ok. 1450); Glatz, o. c.,
s. 68—75, il. 23/9 na s. 297, il. 23/14 na s. 300, s. 116 (dat.
po 1460); K. Biathova, Maliarske prejavy stredove-
keho Liptoua, Bratislava 1983, s. 200—201, il. 68 (dat.
ok. 1459); K. V a c u 1 i k, Słowacka Galeria Narodowa,
Warszawa [1986], s. 19, il. 4 (dat. poł. w. XV).
30