DOI article:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0047
wprowadzonych do tekstu biblijnego korekt, tam-
tejsze iluminatorstwo drugiej tercji wieku porzuci-
ło ostatecznie 10-dzielny podział psałterza jako bez-
użyteczny w liturgii, stąd też wiele schematów ob-
razowych stworzonych dla ilustracji psalmu 5 1 (i
101) nie mogło znaleźć kontynuacji. Nie ulega jed-
nak wątpliwości, że paryskie warsztaty miniatorskie
— zwłaszcza w początkach stulecia, zanim produk-
cja ksiąg uległa seryjności i schematyzacji — prócz
wprowadzania licznych innowacji w zakresie stylu,
były zarazem polem wielu twórczych poszukiwań
ikonograficznych. Psałterz Jakuba wpisać należy w
ów ożywczy trend: omawiana ikonografia psalmu
5 1 w nim zapewne zastosowana została po raz
pierwszy, zanim kilkanaście lat później przeniknę-
ła na Północ, stając się wyróżnikiem cyklu Dawido-
wego psałterzy północno-wschodniej Francji i Flan-
drii25.
Z punktu widzenia egzegezy psałterza przed-
stawienie Dawida z szatanem, mimo uproszczonej
nieco formy, dosyć precyzyjnie ilustruje zawarte
w psalmie 51 treści — w podobny sposób alegorycz-
ny sens tej pieśni wykładali od wieków jej komen-
tatorzy. Klucz do objaśnienia owej ilustracji kryje
się w tytule psalmu, który brzmi: „Kiedy przyszedł
Doeg Idumejczyk i oznajmił Saulowi: «Przyszedł
Dawid w dom Achimeleka»”26. Wiąże się on z hi-
storią młodego Dawida i jego ucieczką przed Sau-
lem, podczas której otrzymał schronienie u kapła-
na Achimeleka. Doeg, najpotężniejszy z królew-
skich pasterzy, wydal Dawida donosząc Saulowi o
miejscu jego kryjówki, po czym, na rozkaz króla,
zabił bezbronnego Achimeleka i pozostałych kapła-
nów27.
25 Motyw Dawida z szatanem obecny jest także w XIII-wiecz-
nym miniatorstwie kolońskim, dokąd wpływy francuskie —
a wraz z nimi psałterzowy cykl Dawida — dotarły jeszcze przed
połową stulecia. Wykonana w latach czterdziestych Biblia z Hei-
sterbach zawiera w ps. 51 wyobrażenie stojącego przed Dawi-
dem mężczyzny, zapewne oszczercy, któremu szatan szepcze do
ucha; na banderoli trzymanej przez Dawida widnieją słowa
czwartego wersu psalmu: tota die iniustitiam cogitavit lingua tua
(Berlin SPK theol. lat. fol. 379, fol. 240); P. Vath, Die illumi-
nierten lateinischen Handschriften deutscher Provenienz der Staats-
bibliothek zu Berlin — Preussischer Kulturbesitz 1200—1330, 1:
Text, Wiesbaden 2001, s. 45—53. Warto także wspomnieć o ilu-
stracji ps. 51 psałterza angielskiego z końca w. XII (Oksford BL
ms. Gough liturg. 2, fol. 71v°): tu król, na którego karku uwiesił
się diabeł, zasiada na tronie, w jednej dłoni dzierżąc obnażony
miecz, drugą zaś wskazując w dół na grupę mężczyzn. Michael
Kauffmann chce widzieć w tej scenie przedstawienie Dawida
z szatanem, zapewne jednak chodzi tu o Saula wydającego roz-
Tytuł ów już u wczesnych interpretatorów od-
noszony był do Chrystusa, Antychrysta i Kościoła.
Kasjodor, którego komentarze - po Augustyńskich
— wywarły największy wpływ na późniejszą egzege-
zę psałterza, pisze, że tytuł przystaje do treści psal-
mu, ponieważ „odnosi się słusznie do powtórnego
przyjścia Pana podczas panowania Antychrysta”. I
wyjaśnia, że „Doeg Idumejczyk był przeciwnikiem
Dawida, tak jak Antychryst był przeciwnikiem
Chrystusa [...1. Przez imię Doega Idumejczyka
słusznie rozumie się Antychrysta, co przyjmuje się
dzięki tak wielkim podobieństwom”28.
Myśl tę rozwija egzegeza wczesnoscholastyczna.
„Dawid skomponował ten psalm nie dla samej hi-
storii — wyjaśnia Anzelm z Laon — lecz dla pokaza-
nia, że przybył Antychryst, który przy pomocy sza-
tana prześladował Kościół, w którym zamieszkał
prawdziwy Dawid. Przez Doega rozumie się zatem
Antychrysta [...1 I tak jak ten Doeg przybył do Sau-
la, tak Antychryst przybył za pomocą znaków i cu-
dów do Saula, to jest do szatana, i oznajmił mu, że
Dawid, czyli Chrystus przybył do domu Achimele-
ka [...] czyli do Kościoła, szukając w ten sposób
tych, co ukrywają Chrystusa, żeby ich zabić, jak Saul
Achimeleka [...] Treścią [psalmu] jest Chrystus
i przez przeciwieństwo Antychrystus”29.
Podobną interpretację zawiera Glossa ordinaria,
przypisywana kręgowi Anzelma najpopularniejsza
biblijna kompilacja egzegetyczna średniowiecza
(„Przeciwnik Dawida oznacza Antychrysta”),
a także szeroko rozpowszechniony komentarz do
psalmów Piotra Lombarda, będący jej faktycznym
uzupełnieniem. Autor tego ostatniego tak oto wy-
jaśnia istotę psalmowego tytułu: „Kiedy przyszedł
kaz zgładzenia kapłanów; C.M. Kauffmann, Romanesąue Ma-
nuscripts, 1066—1190, London 1975, kat. 97, s. 120.
26 Ps. 51, 2.
27 Por. 1 Sam 21, 1-9; 22, 9-18.
28 PL 70, 373: „Doech enim Idumaeus David adversarius
fuit, sicut Christo Antichristus erit. [...] Quapropter per nomen
Doech Idumaei jurę Antichristus intelligitur, cui tantis compara-
tionibus similis approbatur. Et ideo totus hic titulus ad adventum
Domini secundum, per tempus Antichristi jurę referendus est”.
29 PL 116, 373: „Postea vero David psalmum istum compo-
suit, non de historia illa, sed de intellectu quem habuit, quod
Antichristus scilicet venturus erat, qui per auxilium diaboli Ec-
clesiam, in qua verus habitat David, persequitur. Per Doech
enim Antichristus intelligitur [...] Et sicut llle Doech venit ad Saul,
sic Antichristus venit per signa et miracula ad Saul, id est ad dia-
bolum, et nuntiabit ei quod David, id est, quod Christus venit
in domum Abimelech [...] id est Ecclesiam, quaerens quomodo
receptores Christi possit occidere, sicut Saul Abimelech [...] Ma-
teria est Christus et per oppositum Antichristus”.
40
tejsze iluminatorstwo drugiej tercji wieku porzuci-
ło ostatecznie 10-dzielny podział psałterza jako bez-
użyteczny w liturgii, stąd też wiele schematów ob-
razowych stworzonych dla ilustracji psalmu 5 1 (i
101) nie mogło znaleźć kontynuacji. Nie ulega jed-
nak wątpliwości, że paryskie warsztaty miniatorskie
— zwłaszcza w początkach stulecia, zanim produk-
cja ksiąg uległa seryjności i schematyzacji — prócz
wprowadzania licznych innowacji w zakresie stylu,
były zarazem polem wielu twórczych poszukiwań
ikonograficznych. Psałterz Jakuba wpisać należy w
ów ożywczy trend: omawiana ikonografia psalmu
5 1 w nim zapewne zastosowana została po raz
pierwszy, zanim kilkanaście lat później przeniknę-
ła na Północ, stając się wyróżnikiem cyklu Dawido-
wego psałterzy północno-wschodniej Francji i Flan-
drii25.
Z punktu widzenia egzegezy psałterza przed-
stawienie Dawida z szatanem, mimo uproszczonej
nieco formy, dosyć precyzyjnie ilustruje zawarte
w psalmie 51 treści — w podobny sposób alegorycz-
ny sens tej pieśni wykładali od wieków jej komen-
tatorzy. Klucz do objaśnienia owej ilustracji kryje
się w tytule psalmu, który brzmi: „Kiedy przyszedł
Doeg Idumejczyk i oznajmił Saulowi: «Przyszedł
Dawid w dom Achimeleka»”26. Wiąże się on z hi-
storią młodego Dawida i jego ucieczką przed Sau-
lem, podczas której otrzymał schronienie u kapła-
na Achimeleka. Doeg, najpotężniejszy z królew-
skich pasterzy, wydal Dawida donosząc Saulowi o
miejscu jego kryjówki, po czym, na rozkaz króla,
zabił bezbronnego Achimeleka i pozostałych kapła-
nów27.
25 Motyw Dawida z szatanem obecny jest także w XIII-wiecz-
nym miniatorstwie kolońskim, dokąd wpływy francuskie —
a wraz z nimi psałterzowy cykl Dawida — dotarły jeszcze przed
połową stulecia. Wykonana w latach czterdziestych Biblia z Hei-
sterbach zawiera w ps. 51 wyobrażenie stojącego przed Dawi-
dem mężczyzny, zapewne oszczercy, któremu szatan szepcze do
ucha; na banderoli trzymanej przez Dawida widnieją słowa
czwartego wersu psalmu: tota die iniustitiam cogitavit lingua tua
(Berlin SPK theol. lat. fol. 379, fol. 240); P. Vath, Die illumi-
nierten lateinischen Handschriften deutscher Provenienz der Staats-
bibliothek zu Berlin — Preussischer Kulturbesitz 1200—1330, 1:
Text, Wiesbaden 2001, s. 45—53. Warto także wspomnieć o ilu-
stracji ps. 51 psałterza angielskiego z końca w. XII (Oksford BL
ms. Gough liturg. 2, fol. 71v°): tu król, na którego karku uwiesił
się diabeł, zasiada na tronie, w jednej dłoni dzierżąc obnażony
miecz, drugą zaś wskazując w dół na grupę mężczyzn. Michael
Kauffmann chce widzieć w tej scenie przedstawienie Dawida
z szatanem, zapewne jednak chodzi tu o Saula wydającego roz-
Tytuł ów już u wczesnych interpretatorów od-
noszony był do Chrystusa, Antychrysta i Kościoła.
Kasjodor, którego komentarze - po Augustyńskich
— wywarły największy wpływ na późniejszą egzege-
zę psałterza, pisze, że tytuł przystaje do treści psal-
mu, ponieważ „odnosi się słusznie do powtórnego
przyjścia Pana podczas panowania Antychrysta”. I
wyjaśnia, że „Doeg Idumejczyk był przeciwnikiem
Dawida, tak jak Antychryst był przeciwnikiem
Chrystusa [...1. Przez imię Doega Idumejczyka
słusznie rozumie się Antychrysta, co przyjmuje się
dzięki tak wielkim podobieństwom”28.
Myśl tę rozwija egzegeza wczesnoscholastyczna.
„Dawid skomponował ten psalm nie dla samej hi-
storii — wyjaśnia Anzelm z Laon — lecz dla pokaza-
nia, że przybył Antychryst, który przy pomocy sza-
tana prześladował Kościół, w którym zamieszkał
prawdziwy Dawid. Przez Doega rozumie się zatem
Antychrysta [...1 I tak jak ten Doeg przybył do Sau-
la, tak Antychryst przybył za pomocą znaków i cu-
dów do Saula, to jest do szatana, i oznajmił mu, że
Dawid, czyli Chrystus przybył do domu Achimele-
ka [...] czyli do Kościoła, szukając w ten sposób
tych, co ukrywają Chrystusa, żeby ich zabić, jak Saul
Achimeleka [...] Treścią [psalmu] jest Chrystus
i przez przeciwieństwo Antychrystus”29.
Podobną interpretację zawiera Glossa ordinaria,
przypisywana kręgowi Anzelma najpopularniejsza
biblijna kompilacja egzegetyczna średniowiecza
(„Przeciwnik Dawida oznacza Antychrysta”),
a także szeroko rozpowszechniony komentarz do
psalmów Piotra Lombarda, będący jej faktycznym
uzupełnieniem. Autor tego ostatniego tak oto wy-
jaśnia istotę psalmowego tytułu: „Kiedy przyszedł
kaz zgładzenia kapłanów; C.M. Kauffmann, Romanesąue Ma-
nuscripts, 1066—1190, London 1975, kat. 97, s. 120.
26 Ps. 51, 2.
27 Por. 1 Sam 21, 1-9; 22, 9-18.
28 PL 70, 373: „Doech enim Idumaeus David adversarius
fuit, sicut Christo Antichristus erit. [...] Quapropter per nomen
Doech Idumaei jurę Antichristus intelligitur, cui tantis compara-
tionibus similis approbatur. Et ideo totus hic titulus ad adventum
Domini secundum, per tempus Antichristi jurę referendus est”.
29 PL 116, 373: „Postea vero David psalmum istum compo-
suit, non de historia illa, sed de intellectu quem habuit, quod
Antichristus scilicet venturus erat, qui per auxilium diaboli Ec-
clesiam, in qua verus habitat David, persequitur. Per Doech
enim Antichristus intelligitur [...] Et sicut llle Doech venit ad Saul,
sic Antichristus venit per signa et miracula ad Saul, id est ad dia-
bolum, et nuntiabit ei quod David, id est, quod Christus venit
in domum Abimelech [...] id est Ecclesiam, quaerens quomodo
receptores Christi possit occidere, sicut Saul Abimelech [...] Ma-
teria est Christus et per oppositum Antichristus”.
40