DOI Artikel:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0052
mniana scena Samobójstwa Judasza, który się powie-
sił). Wydaje się, że związek tych wyobrażeń z tek-
stem pieśni nie zachodzi w sferze literalnej.
W komentarzach i glosach egzegeci ujawniają
kilka warstw znaczeniowych psalmu 51, z których
każda podporządkowana jest jego idei zasadniczej:
walce z prześladującym Kościół Antychrystem. Pisze
Honoriusz: „Psalm ten podzielony jest na czworo.
Pierwsza część jest: Quid gloriaris, w której Duch
Święty zstępuje na Antychrysta. Druga: Propterea, w
której Antychryst zostaje zniszczony. Trzecia: Vide-
bunt justi, w której tenże zostaje potępiony i czwar-
ta: Ego autem, w której wierni zostają nagrodzeni”55.
Także Piotr Lombard wyodrębnia cztery części, z któ-
rych druga odnosi się do „rychłego końca wroga”56.
W podobny sposób wypowiada się Tomasz z Akwi-
nu, wedle którego prorok, dowodząc perfidii grzesz-
nika, „po pierwsze mówi o winie złych ludzi, po dru-
gie - o ich karze”57. Prawdopodobnie właśnie do
problemu kary zawartego w treści psalmu odnieść
należy omawiane przedstawienia: nikczemnik Saul
ginący od własnego miecza czy zdrajca Judasz żało-
śnie przerywający swój żywot pokazać mają, jak
marny koniec czeka grzeszników i jak wiele zapła-
cić będą musieli za swą niegodziwość.
Warto dodać, że motyw samobójstwa pojawia
się także w dekoracji psalmu 5258. Sens tej pieśni
bliski jest znaczeniu psalmu poprzedniego i w po-
dobny sposób tłumaczony był w pismach herme-
neutycznych: psałterzowy insipiens, głupiec zaprze-
czający istnieniu Boga, podobnie jak Saul, oznaczać
55 PL 172, 291: „In quatuor hic psalmus dividitur: prima
divisio est: Quid gloriaris, in qua Spiritus sancti in Antichristum
invectio; secunda: Propterea Deus, in qua Antichristi destructio;
tertia: Videbunt justi, in qua ipsius damnatio; quarta: Ego au-
tem, in qua fidelium ascribitur laudatio”.
56 PL 191, 496: „Secundo agit de celeri fine iniqui”.
5' „Primo agit de culpa malorum. Secundo deorum poena”,
zob. Corpus Thomisticum, In psalmos Davidis expositio, kol. 87291,
dok. elektr. (2005) www.corpusthomisticum.org/cps51.html
(odczyt: 11.05.2005).
5S W opinii Ahuvy Belkin król przebijający się mieczem w ilu-
stracji ps. 52 nie jest tożsamy z Saulem, gdyż nie ma o nim mowy
w tekście pieśni, a przedstawienie to różni się od znanych wyobra-
żeń jego samobójstwa. Badaczka stwierdza, że omawiana scena ma
wydźwięk dydaktyczny, nie zaś historyczno-narracyjny, a jej
źródeł szuka w midraszowym komentarzu do ps. 52, w którym
mowa o samobójstwie jako przeznaczeniu grzeszników („Miecz ich
niech wnijdzie w serca ich”); zob. A. B e 1 k i n, Suicide Scenes in La-
tin Psalters of the Thirteenth Century as Reflection of Jewish Midra-
shic Exposition, Manuscripta, 32: 1988, z. 2, s. 75-92. Istotnie,
scena samobójstwa monarchy nie ma charakteru historycznego,
nie ma go jednak sama Księga Psalmów, ani większość wyobrażeń
miał szatana, „rodzinę Antychrysta”59. Owo pokre-
wieństwo ideowe powodowało wzajemne przenika-
nie się właściwych obu psalmom motywów, a fakt,
że ze sobą sąsiadowały, dodatkowo sprzyjał powsta-
waniu mniej lub bardziej zamierzonych kontamina-
cji. Symptomatycznym przykładem jest tutaj rzad-
kie połączenie typowego dla psalmu 52 wizerunku
głupca z wątkiem samobójstwa. Insipiens przebija-
jący się mieczem ilustruje psalm 52 biblii flamandz-
kiej z 2. ćwierci wieku XIII (Mazarine 23, fol. 302;
il. 11) oraz biblii angielskiej z przełomu XIII i XIV
stulecia (Mazarine 34, fol. 202). W psałterzu z glosą
Piotra Lombarda wykonanym w Paryżu w 2. ćwier-
ci wieku widnieje w tym miejscu jeszcze bardziej
niezwykła scena: przedstawia przebitego strzałą
głupca dzierżącego luk, przed którym stoi Eklezja z
krzyżem w dłoni, osłaniając się tarczą (Mazarine
212, fol. 85; il. 12). Gunther Haseloff widział w
owej scenie głupca strzelającego z luku do Eklezji60.
Autorzy poświęconej kodeksowi noty katalogowej
określili ją jako samobójstwo głupca, równocześnie
jednak słusznie zwrócili uwagę na jej niejednoznacz-
ność61. W istocie obraz ten ukazuje głupca, który
mierzy do Eklezji, jednak przeznaczona dla niej
strzała wraca i przeszywa go na wskroś. Eklezja
triumfuje. Jej postać — znacznie większa od wątłej
sylwetki Strzelca — świadczy o jej sile. Tarcza, którą
się osłania, stanowi skuteczną obronę, krzyż zaś,
który trzyma w dłoni, jest znakiem jej zwycięstwa.
Głupiec negujący Boga, ów prześladowca Kościoła,
ginie — jak Saul — od własnej broni. Trudno o bar-
wchodzących w skład paryskiego cyklu Dawida. Wydaje się, że
ahistoryczność tego przedstawienia nie jest argumentem przeciw-
ko utożsamianiu samobójcy z Saulem. Saul, w oczach egzegetów
uosabiający szatańskie siły, był jednym z prześladowców Dawida,
stąd w pełni zrozumiałe jest przeciwstawianie go „mężowi sprawie-
dliwemu” na kartach psałterza. Znamienity przykład wizualiza-
cji tej antytezy spotykamy w słynnym Psałterzu Ingeborgi z pocz.
XIII w. (Chantilly, Musee Conde, ms. 9), gdzie postać Saula po-
jawia się w połowie scen Dawidowego cyklu; F. D e u c h 1 e r, Der
Ingeborgpsalter, Berlin 1967. W pochodzącym z tego samego
warsztatu psałterzu w Los Angeles (Getty 66) ps. 51 ozdobiono
wyobrażeniem tronującego Saula grożącego grającemu na har-
fie Dawidowi; w ręku dzierży monarcha uniesiony miecz, na jego
karku zaś uwiesił się diabeł, który, wskazując palcem na Dawida,
nakłania Saula do zbrodni (fol. 55); zob. Un tresprecieux Psau-
tier du temps de Philippe Augustę, Paris 1986 oraz katalog rękopi-
sów www.getty.edu/art/gettyguide (odczyt: 11.05.2005).
59 Hieronim PL 26, 978: „Dixit insipiens, populus Judaicus,
sive diabołus, non esr Deus”; Anzelm z Laon, PL 116, 375: „In-
sipiens scilicet, familia Antichristi”.
60 Haseloff, o.c., tabela 12.
61 Zob. katalog internetowy Biblioteki Mazarine http://
liberfloridus.cines.fr (odczyt: 11.05.2005).
45
sił). Wydaje się, że związek tych wyobrażeń z tek-
stem pieśni nie zachodzi w sferze literalnej.
W komentarzach i glosach egzegeci ujawniają
kilka warstw znaczeniowych psalmu 51, z których
każda podporządkowana jest jego idei zasadniczej:
walce z prześladującym Kościół Antychrystem. Pisze
Honoriusz: „Psalm ten podzielony jest na czworo.
Pierwsza część jest: Quid gloriaris, w której Duch
Święty zstępuje na Antychrysta. Druga: Propterea, w
której Antychryst zostaje zniszczony. Trzecia: Vide-
bunt justi, w której tenże zostaje potępiony i czwar-
ta: Ego autem, w której wierni zostają nagrodzeni”55.
Także Piotr Lombard wyodrębnia cztery części, z któ-
rych druga odnosi się do „rychłego końca wroga”56.
W podobny sposób wypowiada się Tomasz z Akwi-
nu, wedle którego prorok, dowodząc perfidii grzesz-
nika, „po pierwsze mówi o winie złych ludzi, po dru-
gie - o ich karze”57. Prawdopodobnie właśnie do
problemu kary zawartego w treści psalmu odnieść
należy omawiane przedstawienia: nikczemnik Saul
ginący od własnego miecza czy zdrajca Judasz żało-
śnie przerywający swój żywot pokazać mają, jak
marny koniec czeka grzeszników i jak wiele zapła-
cić będą musieli za swą niegodziwość.
Warto dodać, że motyw samobójstwa pojawia
się także w dekoracji psalmu 5258. Sens tej pieśni
bliski jest znaczeniu psalmu poprzedniego i w po-
dobny sposób tłumaczony był w pismach herme-
neutycznych: psałterzowy insipiens, głupiec zaprze-
czający istnieniu Boga, podobnie jak Saul, oznaczać
55 PL 172, 291: „In quatuor hic psalmus dividitur: prima
divisio est: Quid gloriaris, in qua Spiritus sancti in Antichristum
invectio; secunda: Propterea Deus, in qua Antichristi destructio;
tertia: Videbunt justi, in qua ipsius damnatio; quarta: Ego au-
tem, in qua fidelium ascribitur laudatio”.
56 PL 191, 496: „Secundo agit de celeri fine iniqui”.
5' „Primo agit de culpa malorum. Secundo deorum poena”,
zob. Corpus Thomisticum, In psalmos Davidis expositio, kol. 87291,
dok. elektr. (2005) www.corpusthomisticum.org/cps51.html
(odczyt: 11.05.2005).
5S W opinii Ahuvy Belkin król przebijający się mieczem w ilu-
stracji ps. 52 nie jest tożsamy z Saulem, gdyż nie ma o nim mowy
w tekście pieśni, a przedstawienie to różni się od znanych wyobra-
żeń jego samobójstwa. Badaczka stwierdza, że omawiana scena ma
wydźwięk dydaktyczny, nie zaś historyczno-narracyjny, a jej
źródeł szuka w midraszowym komentarzu do ps. 52, w którym
mowa o samobójstwie jako przeznaczeniu grzeszników („Miecz ich
niech wnijdzie w serca ich”); zob. A. B e 1 k i n, Suicide Scenes in La-
tin Psalters of the Thirteenth Century as Reflection of Jewish Midra-
shic Exposition, Manuscripta, 32: 1988, z. 2, s. 75-92. Istotnie,
scena samobójstwa monarchy nie ma charakteru historycznego,
nie ma go jednak sama Księga Psalmów, ani większość wyobrażeń
miał szatana, „rodzinę Antychrysta”59. Owo pokre-
wieństwo ideowe powodowało wzajemne przenika-
nie się właściwych obu psalmom motywów, a fakt,
że ze sobą sąsiadowały, dodatkowo sprzyjał powsta-
waniu mniej lub bardziej zamierzonych kontamina-
cji. Symptomatycznym przykładem jest tutaj rzad-
kie połączenie typowego dla psalmu 52 wizerunku
głupca z wątkiem samobójstwa. Insipiens przebija-
jący się mieczem ilustruje psalm 52 biblii flamandz-
kiej z 2. ćwierci wieku XIII (Mazarine 23, fol. 302;
il. 11) oraz biblii angielskiej z przełomu XIII i XIV
stulecia (Mazarine 34, fol. 202). W psałterzu z glosą
Piotra Lombarda wykonanym w Paryżu w 2. ćwier-
ci wieku widnieje w tym miejscu jeszcze bardziej
niezwykła scena: przedstawia przebitego strzałą
głupca dzierżącego luk, przed którym stoi Eklezja z
krzyżem w dłoni, osłaniając się tarczą (Mazarine
212, fol. 85; il. 12). Gunther Haseloff widział w
owej scenie głupca strzelającego z luku do Eklezji60.
Autorzy poświęconej kodeksowi noty katalogowej
określili ją jako samobójstwo głupca, równocześnie
jednak słusznie zwrócili uwagę na jej niejednoznacz-
ność61. W istocie obraz ten ukazuje głupca, który
mierzy do Eklezji, jednak przeznaczona dla niej
strzała wraca i przeszywa go na wskroś. Eklezja
triumfuje. Jej postać — znacznie większa od wątłej
sylwetki Strzelca — świadczy o jej sile. Tarcza, którą
się osłania, stanowi skuteczną obronę, krzyż zaś,
który trzyma w dłoni, jest znakiem jej zwycięstwa.
Głupiec negujący Boga, ów prześladowca Kościoła,
ginie — jak Saul — od własnej broni. Trudno o bar-
wchodzących w skład paryskiego cyklu Dawida. Wydaje się, że
ahistoryczność tego przedstawienia nie jest argumentem przeciw-
ko utożsamianiu samobójcy z Saulem. Saul, w oczach egzegetów
uosabiający szatańskie siły, był jednym z prześladowców Dawida,
stąd w pełni zrozumiałe jest przeciwstawianie go „mężowi sprawie-
dliwemu” na kartach psałterza. Znamienity przykład wizualiza-
cji tej antytezy spotykamy w słynnym Psałterzu Ingeborgi z pocz.
XIII w. (Chantilly, Musee Conde, ms. 9), gdzie postać Saula po-
jawia się w połowie scen Dawidowego cyklu; F. D e u c h 1 e r, Der
Ingeborgpsalter, Berlin 1967. W pochodzącym z tego samego
warsztatu psałterzu w Los Angeles (Getty 66) ps. 51 ozdobiono
wyobrażeniem tronującego Saula grożącego grającemu na har-
fie Dawidowi; w ręku dzierży monarcha uniesiony miecz, na jego
karku zaś uwiesił się diabeł, który, wskazując palcem na Dawida,
nakłania Saula do zbrodni (fol. 55); zob. Un tresprecieux Psau-
tier du temps de Philippe Augustę, Paris 1986 oraz katalog rękopi-
sów www.getty.edu/art/gettyguide (odczyt: 11.05.2005).
59 Hieronim PL 26, 978: „Dixit insipiens, populus Judaicus,
sive diabołus, non esr Deus”; Anzelm z Laon, PL 116, 375: „In-
sipiens scilicet, familia Antichristi”.
60 Haseloff, o.c., tabela 12.
61 Zob. katalog internetowy Biblioteki Mazarine http://
liberfloridus.cines.fr (odczyt: 11.05.2005).
45