DOI Artikel:
Walczak, Marek: Dekoracja heraldyczna pałacu przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0086
mi, których liczba waha się od 15 do 18. E. Śnieżyń-
ska-Stolotowa uznała, że występowanie we wspo-
mnianych dziełach Orła Królestwa Polskiego da się
wytłumaczyć tylko współfundacją Elżbiety, stąd
włączenie ich do naszych rozważań wydaje się uza-
sadnione. Matce Ludwika Wielkiego przypisuje się
też ufundowanie kolejnych obrazów do grobu św.
Piotra w Rzymie, kościoła Św. Mikołaja w Bari i do
katedry w Krakowie. Ten ostatni ustawiany na gro-
bie św. Stanisława zdobiony był piętnastoma tarcza-
mi z herbami Węgier i Polski125. Warto wreszcie
przypomnieć inną oczywistość. Królowa Jadwiga
objąwszy tron Polski systematycznie akcentowała
swoje pochodzenie, eksponując herb Andegawenów
lub jego klejnot w swoich fundacjach artystycznych:
racjonale biskupów Krakowa, Psałterzu floriańskim,
czy scyfusie w drezdeńskim Grunes Gewólbe126.
Identyfikacja interesującej nas budowli ze znaną
ze źródeł pisanych własnością Melsztyńskich budziła
wątpliwości ze względu na „brak godła Leliwitów
wśród zworników sali’’127. Brak jakichkolwiek od-
niesień heraldycznych do Królestwa Węgier z jed-
nej i Andegawenów z drugiej strony każe mi wąt-
pić w inicjatywę Elżbiety. Znana z silnego charak-
teru, od lat uwikłana w wielką politykę władczyni
przebywała w Krakowie nie jako Piastówna, ale
jako matka króla Węgier i Polski, a pomysł jego
sukcesji nie cieszył się przecież wielką popularnością
w kręgach polskich elit. Trudno mi wyobrazić sobie
125Snieżyńska-Stolotowa, Andegaweńskie dary..., s. 2 5;
Ta sama, Artistic Patronage..., s. 23, pisze o czternastu her-
bach; prawidłową liczbę ustalił Czyżewski, o.c., s. 38—40, w
oparciu o analizę różnych źródeł pisanych. Niewykluczone, że do
herbów dwóch królestw odnosiły się także orły i lilie rozmieszczo-
ne na złotych wieńcach ślubnych, które Elżbieta zapisała w te-
stamencie swoim wnuczkom Marii i Jadwidze. Maria, przezna-
czona na dziedziczkę tronu polskiego, otrzymała „criniale au-
reum” zdobne w „duas aureas aquilas”, Jadwiga zaś: „unum cri-
niale łilis ornatum”, por. m. in. K. Turska, Ubiór dworski w
Polsce w dobie pierwszych Jagiellonów, Wrocław—Warszawa—Kra-
ków—Gdańsk—Łódź 1987, s. 20; Jaworska, Konotacje herbu
Orzeł Biały..., s. 134; Ta sama, Orzeł Biały..., s. 87.
126 Por. hasła w: Wawel 1000—2000. Wystawa jubileuszowa,
t. 1, Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry, Kraków
2000, kat. 1/14,1/15, 1/188 (tam wcześniejsza literatura); ostat-
nio J aworska, Orzeł Biały..., s. 88.
127 Por. przyp. 9, 10.
128 Jak słusznie napisano, po śmierci Kazimierza Wielkiego
„na Wawelu pojawili się Andegawenowie, do których właściwie
zaliczyć należy w sensie kulturowym [...] Elżbietę Łokietkównę,
wychowaną wprawdzie na dworze swego ojca, ale przecież po-
nad pięćdziesięcioletni okres pobytu na Węgrzech, aktywny
udział w życiu politycznym tego kraju, wysoka pozycja prestiżo-
wa u boku męża Karola Roberta, a następnie syna Ludwika,
wywarły niezatarte piętno w jej mentalności i spowodowały, iż
powody, które skłoniłyby królową do rezygnacji z
ostentacji w języku heraldyki andegaweńskich pod-
staw swego panowania128. Klejnot herbu Andega-
wenów znalazł się przecież na sklepieniu kościoła w
Stopnicy (po 1370?); do dziś zachowała się także
tarcza z tym herbem zdobiąca jedną z sal zamku
wawelskiego, umieszczona tam już za czasów Ja-
giełły i Jadwigi129.
Kogo w takim razie przedstawia głowa kobiety
w kruselerze? Włączenie popiersia w zespół dekora-
cji heraldycznych o charakterze państwowym skła-
nia do uznania go za przedstawienie konkretnej
osobistości, a nie wizerunek o charakterze na przy-
kład symbolicznym. Działanie takie ma preceden-
sy, choć próby identyfikacji często budzą kontro-
wersje130. Około r. 1240 powstała dekoracja rzeź-
biarska sklepienia kaplicy Ludwika IX na zamku w
St-Germain-en-Laye, gdzie na zwornikach i między
żebrami ukazano siedem głów, z których trzy na-
kryte są koronami. Interpretuje się je niekiedy jako
przedstawienia członków rodziny Ludwika, a głowę
o młodzieńczych rysach umieszczoną w prezbite-
rium, ponad ołtarzem, uznaje za wizerunek same-
go króla131. Szczególnie reprezentatywnym przykła-
dem jest zespół głów na kapitelach luku tęczowego
w kościele Najśw. Salwatora w Pradze, które uważa
się za wizerunki kolejnych władców Czech — antena-
tów fundatora świątyni Przemyśla Ottokara II132.
W Leechkirche w Grazu (ok. 1283-1293) w bocz-
wartości kultywowane przez Andegawenów uznała za swoje”,
H. Kręt, Dwór królewski Jadwigi i Jagiełły, Kraków 1987, s.
12-13.
129 Gadomski, Rzeźba architektoniczna..., s. 88; Tenże,
Funkcja kościołów..., s. 113, il. 5; Katalog zabytków sztuki w Pol-
sce, t. IV: Miasto Kraków, z. 1: Wawel, red. J. Szabłowski, War-
szawa 1965, s. 47; Śnieżyńska-Stolotowa, Artistic Patro-
nage..., s. 22; J aworska, Orzeł Biały..., s. 88, przyp. 52, s. 207.
130 O wizerunkach fundatorów w gotyckiej rzeźbie architek-
tonicznej piszę obszernie w artykule: M. Wałczak, Tympanon
fundacyjny w kościele Sw. Jana Chrzciciela w Radłowie [w:] Artifex
doctus. Studia z historii sztuki dedykowane Profesorowi Jerzemu
Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin [w druku],
131 Literaturę na ten temat zebrał R. B r a n n e r, KeyStones and
Kings. Iconography and Topography in the Got hic Vaults of the Ile-
de-France, Gazette-des-Beaux-Arts, VI periode, LVII, Janvier
1961, s. 77; schematyczność przedstawień i rozmieszczenie w
wąskich polach pomiędzy żebrami sklepień a tarczami zworni-
ków kazały temu badaczowi podać wspomnianą identyfikację w
wątpliwość.
132 Por. m. in. J. H o m o 1 k a, Sochafstyi doby poślednich Pfemy-
slovcu [w:] Umem doby poślednich Premyslovcu, ed. J. Kuthan, Roz-
toky u Prahy 1982, s. 99; Soukupova, o.c., s. 142, il. 154,
156, 157; J. Kuthan, Premysl Otakar II. Kral źelezny a zlaty.
Kral zakladatel a mecenas, Praha 1993, s. 232—234.
79
ska-Stolotowa uznała, że występowanie we wspo-
mnianych dziełach Orła Królestwa Polskiego da się
wytłumaczyć tylko współfundacją Elżbiety, stąd
włączenie ich do naszych rozważań wydaje się uza-
sadnione. Matce Ludwika Wielkiego przypisuje się
też ufundowanie kolejnych obrazów do grobu św.
Piotra w Rzymie, kościoła Św. Mikołaja w Bari i do
katedry w Krakowie. Ten ostatni ustawiany na gro-
bie św. Stanisława zdobiony był piętnastoma tarcza-
mi z herbami Węgier i Polski125. Warto wreszcie
przypomnieć inną oczywistość. Królowa Jadwiga
objąwszy tron Polski systematycznie akcentowała
swoje pochodzenie, eksponując herb Andegawenów
lub jego klejnot w swoich fundacjach artystycznych:
racjonale biskupów Krakowa, Psałterzu floriańskim,
czy scyfusie w drezdeńskim Grunes Gewólbe126.
Identyfikacja interesującej nas budowli ze znaną
ze źródeł pisanych własnością Melsztyńskich budziła
wątpliwości ze względu na „brak godła Leliwitów
wśród zworników sali’’127. Brak jakichkolwiek od-
niesień heraldycznych do Królestwa Węgier z jed-
nej i Andegawenów z drugiej strony każe mi wąt-
pić w inicjatywę Elżbiety. Znana z silnego charak-
teru, od lat uwikłana w wielką politykę władczyni
przebywała w Krakowie nie jako Piastówna, ale
jako matka króla Węgier i Polski, a pomysł jego
sukcesji nie cieszył się przecież wielką popularnością
w kręgach polskich elit. Trudno mi wyobrazić sobie
125Snieżyńska-Stolotowa, Andegaweńskie dary..., s. 2 5;
Ta sama, Artistic Patronage..., s. 23, pisze o czternastu her-
bach; prawidłową liczbę ustalił Czyżewski, o.c., s. 38—40, w
oparciu o analizę różnych źródeł pisanych. Niewykluczone, że do
herbów dwóch królestw odnosiły się także orły i lilie rozmieszczo-
ne na złotych wieńcach ślubnych, które Elżbieta zapisała w te-
stamencie swoim wnuczkom Marii i Jadwidze. Maria, przezna-
czona na dziedziczkę tronu polskiego, otrzymała „criniale au-
reum” zdobne w „duas aureas aquilas”, Jadwiga zaś: „unum cri-
niale łilis ornatum”, por. m. in. K. Turska, Ubiór dworski w
Polsce w dobie pierwszych Jagiellonów, Wrocław—Warszawa—Kra-
ków—Gdańsk—Łódź 1987, s. 20; Jaworska, Konotacje herbu
Orzeł Biały..., s. 134; Ta sama, Orzeł Biały..., s. 87.
126 Por. hasła w: Wawel 1000—2000. Wystawa jubileuszowa,
t. 1, Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry, Kraków
2000, kat. 1/14,1/15, 1/188 (tam wcześniejsza literatura); ostat-
nio J aworska, Orzeł Biały..., s. 88.
127 Por. przyp. 9, 10.
128 Jak słusznie napisano, po śmierci Kazimierza Wielkiego
„na Wawelu pojawili się Andegawenowie, do których właściwie
zaliczyć należy w sensie kulturowym [...] Elżbietę Łokietkównę,
wychowaną wprawdzie na dworze swego ojca, ale przecież po-
nad pięćdziesięcioletni okres pobytu na Węgrzech, aktywny
udział w życiu politycznym tego kraju, wysoka pozycja prestiżo-
wa u boku męża Karola Roberta, a następnie syna Ludwika,
wywarły niezatarte piętno w jej mentalności i spowodowały, iż
powody, które skłoniłyby królową do rezygnacji z
ostentacji w języku heraldyki andegaweńskich pod-
staw swego panowania128. Klejnot herbu Andega-
wenów znalazł się przecież na sklepieniu kościoła w
Stopnicy (po 1370?); do dziś zachowała się także
tarcza z tym herbem zdobiąca jedną z sal zamku
wawelskiego, umieszczona tam już za czasów Ja-
giełły i Jadwigi129.
Kogo w takim razie przedstawia głowa kobiety
w kruselerze? Włączenie popiersia w zespół dekora-
cji heraldycznych o charakterze państwowym skła-
nia do uznania go za przedstawienie konkretnej
osobistości, a nie wizerunek o charakterze na przy-
kład symbolicznym. Działanie takie ma preceden-
sy, choć próby identyfikacji często budzą kontro-
wersje130. Około r. 1240 powstała dekoracja rzeź-
biarska sklepienia kaplicy Ludwika IX na zamku w
St-Germain-en-Laye, gdzie na zwornikach i między
żebrami ukazano siedem głów, z których trzy na-
kryte są koronami. Interpretuje się je niekiedy jako
przedstawienia członków rodziny Ludwika, a głowę
o młodzieńczych rysach umieszczoną w prezbite-
rium, ponad ołtarzem, uznaje za wizerunek same-
go króla131. Szczególnie reprezentatywnym przykła-
dem jest zespół głów na kapitelach luku tęczowego
w kościele Najśw. Salwatora w Pradze, które uważa
się za wizerunki kolejnych władców Czech — antena-
tów fundatora świątyni Przemyśla Ottokara II132.
W Leechkirche w Grazu (ok. 1283-1293) w bocz-
wartości kultywowane przez Andegawenów uznała za swoje”,
H. Kręt, Dwór królewski Jadwigi i Jagiełły, Kraków 1987, s.
12-13.
129 Gadomski, Rzeźba architektoniczna..., s. 88; Tenże,
Funkcja kościołów..., s. 113, il. 5; Katalog zabytków sztuki w Pol-
sce, t. IV: Miasto Kraków, z. 1: Wawel, red. J. Szabłowski, War-
szawa 1965, s. 47; Śnieżyńska-Stolotowa, Artistic Patro-
nage..., s. 22; J aworska, Orzeł Biały..., s. 88, przyp. 52, s. 207.
130 O wizerunkach fundatorów w gotyckiej rzeźbie architek-
tonicznej piszę obszernie w artykule: M. Wałczak, Tympanon
fundacyjny w kościele Sw. Jana Chrzciciela w Radłowie [w:] Artifex
doctus. Studia z historii sztuki dedykowane Profesorowi Jerzemu
Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin [w druku],
131 Literaturę na ten temat zebrał R. B r a n n e r, KeyStones and
Kings. Iconography and Topography in the Got hic Vaults of the Ile-
de-France, Gazette-des-Beaux-Arts, VI periode, LVII, Janvier
1961, s. 77; schematyczność przedstawień i rozmieszczenie w
wąskich polach pomiędzy żebrami sklepień a tarczami zworni-
ków kazały temu badaczowi podać wspomnianą identyfikację w
wątpliwość.
132 Por. m. in. J. H o m o 1 k a, Sochafstyi doby poślednich Pfemy-
slovcu [w:] Umem doby poślednich Premyslovcu, ed. J. Kuthan, Roz-
toky u Prahy 1982, s. 99; Soukupova, o.c., s. 142, il. 154,
156, 157; J. Kuthan, Premysl Otakar II. Kral źelezny a zlaty.
Kral zakladatel a mecenas, Praha 1993, s. 232—234.
79