DOI article:
Walczak, Marek: Dekoracja heraldyczna pałacu przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0089
włodzimierskich, udostojnił go przez dodanie koro-
ny. Obecność tego insygnium Z. Piech związał hi-
potetycznie z rzadko stosowaną przez władcę tytu-
laturą Rex Poloniae et Russiae154. Według J. Wyro-
zumskiego „tytulatura taka [...] w ścisłej interpreta-
cji prawnej musiałaby oznaczać unię personalną”1”.
W końcowym okresie panowania, a więc w czasach,
gdy powstał zespół interesujących nas herbów, Ka-
zimierz zaczął emisję monet dla terenów Rusi; na
denarach umieszczano królewski monogram i koro-
nę, na półgroszach zaś Lwa (awers) i monogram pod
koroną (rewers)156. Zważywszy, że „w skompliko-
wanych stosunkach polsko-węgiersko-ruskich oso-
ba Kazimierza Wielkiego pełniła kluczową rolę”, to
może w programie krakowskiego pałacu świadomie
zestawiono godło ojczyste króla z herbem Ziemi
Ruskiej157. Dobór znaku miałby na celu podkreśle-
nie pochodzenia władcy z dynastii panów natural-
nych, czyli z Piastów kujawskich. Z drugiej strony
umieszczono popiersie Jadwigi Żagańskiej, która
miała przecież kluczowe znaczenie dla przyszłości
Rusi. Po śmierci Kazimierza Wielkiego ziemia ta
miała przejść w ręce króla Węgier poprzez dziedzi-
czenie lub też wykup, gdyby Piastowi udało się
spłodzić syna. Zważywszy na pochodzenie królowej,
jej wizerunek mógł także w dobitny sposób przypo-
minać o śląskich aspektach polityki władcy. W
przęśle północnym znalazły się herby pozostałych
ziem tworzących rdzeń Królestwa158.
Niestety, nie sposób usunąć wielu niejasności
i wątpliwości, które rodzą się w związku z analizą
krakowskiego zespołu. A co ważne — dotyczą one
wszystkich dekoracji heraldycznych z czasów Kazi-
154 Pieeh, Symbole monarchii..., s. 132,przyp. 115.
155 W y r o z u m s k i, Kazimierz Wielki..., s. 86.
156 Piech, Symbole monarchii..., s. 124, gdzie zebrana podsta-
wowa literatura.
157 Tamże.
158 Por. ważkie uwagi na temat herbu Wielkopolski - Ziemi
Kaliskiej sformułowane niedawno w: R. Marciniak, 0 rzeko-
mym herbie Wielkopolski XIV i XV wieku. Roczniki Historyczne,
65: 1999, s. 53—72; Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w syste-
mie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 292—294.
159 Piech [rec.: ], Stefan Krzysztof Kuczyński, „Polskie herby
ziemskie...”, s. 102.
160 J. Długosz, Historiae Polonicae libri XII, t. V, Cracoviae
1878, s. 317 Joannis Długosz Senioris Canonici Cracouiensis Opera
omnia, red. A. Przezdziecki, t. XIV): „Kiedy wracał z ratusza,
przed domem Mikołaja Kreidlara, budowlą, która miała wyrzeź-
bione postacie królów, spotkał go Andrzej Tęczyński”, Polska
Jana Długosza, red. H. Samsonowicz, Warszawa 1984, s. 522.
Ostatnio: J. Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa
Polskiego, księga XII: 1445—1461, Warszawa 2004, s. 401—
402, przyp. 38, gdzie przyjęto lekcję Krejdlar. Kiedy dokonano
mierzą! Wystarczy przypomnieć, że wciąż nie udało
się wyjaśnić permanentnej nieobecności w nich her-
bu Pomorza. Władca systematycznie używał rosz-
czeniowej tytulatury pomorskiej, musi więc dziwić
dlaczego „dopuszczał tak zasadnicze różnice w pro-
pagandzie za pomocą intytulacji i herbów ziem-
skich”159.
Treści polityczne czytelne we wnętrzu znajdo-
wać musiały istotne dopełnienie w wystroju fasady
pałacu. Opisane powyżej ślady sugerują istnienie tu
kamiennej dekoracji rzeźbiarskiej, która przynaj-
mniej na pierwszej kondygnacji obejmowała posą-
gi ustawione na konsolach. Jan Długosz, wspomi-
nając w swoich Annales o zabójstwie Andrzeja Tę-
czyńskiego w r. 1461, napisał o domu stojącym w
pobliżu ratusza, własności Mikołaja Krejdlara (Kre-
idlara, Kridlara), ozdobionym rzeźbionymi wize-
runkami królów: „Regum sculptas imagines in se
habentem”160. Sądzę, że przekaz ten dotyczy wła-
śnie pałacu nr 17161. Dekorowanie budowli rezy-
dencjonalnych galeriami wizerunków królewskich
ma swoje oczywiste prawzory, chociażby w dekora-
cji wielkiej sali pałacu Cite w Paryżu (z czasów Fili-
pa IV Pięknego), czy też Westminster Hall w Londy-
nie (z fundacji Ryszarda II)162. Wywody genealo-
giczne stanowiły ważny element w programach
ikonograficznych rozwijanych na dworach cesarza
Karola IV i arcyksięcia Austrii Rudolfa IV. Do ge-
nealogii Luksemburgów odnowiły się programy de-
koracji wielkich sal w zamkach na Hradczanach w
Pradze i w Karlśtejnie, a genealogia Habsburgów
tworzyła osnowę programu dekoracji witrażowej w
kaplicy Książęcej przy kościele Św. Szczepana w
zabójstwa Tęczyńskiego, Krejdlar w obawie przed represjami
schronił się w Melsztynie. W tym samym czasie przebywał tam
Długosz, który popadł w niełaskę króla. Bardzo prawdopodob-
ne, że to właśnie sam właściciel pałacu przekazał kronikarzowi in-
formacje na temat tragicznych wydarzeń w r. 1461, Polska Jana
Długosza..., s. 528, przyp. 92. O zajściach w r. 1461 szeroko:
A. Strzelecka, Niektóre okoliczności krakowskiego rozruchu miesz-
czańskiego w r. 1461 [w:] Mediaevałia. W 50 rocznicę pracy nauko-
wej Jana Dąbrowskiego, Warszawa 1960, s. 285—299, szczeg.
s. 286 i ostatnio: J. Kurtyka, Tęczyńscy, studium z dziejów pol-
skiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997, s. 486.
161 Teza ta była już stawiana w literaturze, jednak żaden z ba-
daczy nie opisał śladów odnalezionych na fasadzie, które stanowią
dowód rozstrzygający; Swaryczewska, o.c., s. 120; Węcła-
wowicz, o.c., s. 64; Komorowski, Krasnowolski, o.c., s.
118, przyp. 42.
162 U. Bennert, Art et propagandę politiąue sous Philippe IV
le Bel: le cycle des rois de France dans la Grand’salle du palais de la
Cite, Revue de l’Art, 97: 1992, s. 46-59; R. Recht, Leportrait
et le principe de realite dans la sculpture: Philippe le Bel et 1’image roy-
ale [w:] Europdische Kunst um 1300. Akten des XXV. Internatio-
82
ny. Obecność tego insygnium Z. Piech związał hi-
potetycznie z rzadko stosowaną przez władcę tytu-
laturą Rex Poloniae et Russiae154. Według J. Wyro-
zumskiego „tytulatura taka [...] w ścisłej interpreta-
cji prawnej musiałaby oznaczać unię personalną”1”.
W końcowym okresie panowania, a więc w czasach,
gdy powstał zespół interesujących nas herbów, Ka-
zimierz zaczął emisję monet dla terenów Rusi; na
denarach umieszczano królewski monogram i koro-
nę, na półgroszach zaś Lwa (awers) i monogram pod
koroną (rewers)156. Zważywszy, że „w skompliko-
wanych stosunkach polsko-węgiersko-ruskich oso-
ba Kazimierza Wielkiego pełniła kluczową rolę”, to
może w programie krakowskiego pałacu świadomie
zestawiono godło ojczyste króla z herbem Ziemi
Ruskiej157. Dobór znaku miałby na celu podkreśle-
nie pochodzenia władcy z dynastii panów natural-
nych, czyli z Piastów kujawskich. Z drugiej strony
umieszczono popiersie Jadwigi Żagańskiej, która
miała przecież kluczowe znaczenie dla przyszłości
Rusi. Po śmierci Kazimierza Wielkiego ziemia ta
miała przejść w ręce króla Węgier poprzez dziedzi-
czenie lub też wykup, gdyby Piastowi udało się
spłodzić syna. Zważywszy na pochodzenie królowej,
jej wizerunek mógł także w dobitny sposób przypo-
minać o śląskich aspektach polityki władcy. W
przęśle północnym znalazły się herby pozostałych
ziem tworzących rdzeń Królestwa158.
Niestety, nie sposób usunąć wielu niejasności
i wątpliwości, które rodzą się w związku z analizą
krakowskiego zespołu. A co ważne — dotyczą one
wszystkich dekoracji heraldycznych z czasów Kazi-
154 Pieeh, Symbole monarchii..., s. 132,przyp. 115.
155 W y r o z u m s k i, Kazimierz Wielki..., s. 86.
156 Piech, Symbole monarchii..., s. 124, gdzie zebrana podsta-
wowa literatura.
157 Tamże.
158 Por. ważkie uwagi na temat herbu Wielkopolski - Ziemi
Kaliskiej sformułowane niedawno w: R. Marciniak, 0 rzeko-
mym herbie Wielkopolski XIV i XV wieku. Roczniki Historyczne,
65: 1999, s. 53—72; Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w syste-
mie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 292—294.
159 Piech [rec.: ], Stefan Krzysztof Kuczyński, „Polskie herby
ziemskie...”, s. 102.
160 J. Długosz, Historiae Polonicae libri XII, t. V, Cracoviae
1878, s. 317 Joannis Długosz Senioris Canonici Cracouiensis Opera
omnia, red. A. Przezdziecki, t. XIV): „Kiedy wracał z ratusza,
przed domem Mikołaja Kreidlara, budowlą, która miała wyrzeź-
bione postacie królów, spotkał go Andrzej Tęczyński”, Polska
Jana Długosza, red. H. Samsonowicz, Warszawa 1984, s. 522.
Ostatnio: J. Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa
Polskiego, księga XII: 1445—1461, Warszawa 2004, s. 401—
402, przyp. 38, gdzie przyjęto lekcję Krejdlar. Kiedy dokonano
mierzą! Wystarczy przypomnieć, że wciąż nie udało
się wyjaśnić permanentnej nieobecności w nich her-
bu Pomorza. Władca systematycznie używał rosz-
czeniowej tytulatury pomorskiej, musi więc dziwić
dlaczego „dopuszczał tak zasadnicze różnice w pro-
pagandzie za pomocą intytulacji i herbów ziem-
skich”159.
Treści polityczne czytelne we wnętrzu znajdo-
wać musiały istotne dopełnienie w wystroju fasady
pałacu. Opisane powyżej ślady sugerują istnienie tu
kamiennej dekoracji rzeźbiarskiej, która przynaj-
mniej na pierwszej kondygnacji obejmowała posą-
gi ustawione na konsolach. Jan Długosz, wspomi-
nając w swoich Annales o zabójstwie Andrzeja Tę-
czyńskiego w r. 1461, napisał o domu stojącym w
pobliżu ratusza, własności Mikołaja Krejdlara (Kre-
idlara, Kridlara), ozdobionym rzeźbionymi wize-
runkami królów: „Regum sculptas imagines in se
habentem”160. Sądzę, że przekaz ten dotyczy wła-
śnie pałacu nr 17161. Dekorowanie budowli rezy-
dencjonalnych galeriami wizerunków królewskich
ma swoje oczywiste prawzory, chociażby w dekora-
cji wielkiej sali pałacu Cite w Paryżu (z czasów Fili-
pa IV Pięknego), czy też Westminster Hall w Londy-
nie (z fundacji Ryszarda II)162. Wywody genealo-
giczne stanowiły ważny element w programach
ikonograficznych rozwijanych na dworach cesarza
Karola IV i arcyksięcia Austrii Rudolfa IV. Do ge-
nealogii Luksemburgów odnowiły się programy de-
koracji wielkich sal w zamkach na Hradczanach w
Pradze i w Karlśtejnie, a genealogia Habsburgów
tworzyła osnowę programu dekoracji witrażowej w
kaplicy Książęcej przy kościele Św. Szczepana w
zabójstwa Tęczyńskiego, Krejdlar w obawie przed represjami
schronił się w Melsztynie. W tym samym czasie przebywał tam
Długosz, który popadł w niełaskę króla. Bardzo prawdopodob-
ne, że to właśnie sam właściciel pałacu przekazał kronikarzowi in-
formacje na temat tragicznych wydarzeń w r. 1461, Polska Jana
Długosza..., s. 528, przyp. 92. O zajściach w r. 1461 szeroko:
A. Strzelecka, Niektóre okoliczności krakowskiego rozruchu miesz-
czańskiego w r. 1461 [w:] Mediaevałia. W 50 rocznicę pracy nauko-
wej Jana Dąbrowskiego, Warszawa 1960, s. 285—299, szczeg.
s. 286 i ostatnio: J. Kurtyka, Tęczyńscy, studium z dziejów pol-
skiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997, s. 486.
161 Teza ta była już stawiana w literaturze, jednak żaden z ba-
daczy nie opisał śladów odnalezionych na fasadzie, które stanowią
dowód rozstrzygający; Swaryczewska, o.c., s. 120; Węcła-
wowicz, o.c., s. 64; Komorowski, Krasnowolski, o.c., s.
118, przyp. 42.
162 U. Bennert, Art et propagandę politiąue sous Philippe IV
le Bel: le cycle des rois de France dans la Grand’salle du palais de la
Cite, Revue de l’Art, 97: 1992, s. 46-59; R. Recht, Leportrait
et le principe de realite dans la sculpture: Philippe le Bel et 1’image roy-
ale [w:] Europdische Kunst um 1300. Akten des XXV. Internatio-
82