DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Krasny, Piotr: Principes, praedecessores et praeceptores nostri: nowy wizerunek młodzieńczych świętych władców w sztuce Europy Środkowej w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0179
173
Urosza jako wzór powściągliwości i łagodności, szczegól-
nie pożądanych u młodych Serbów, wychowywanych na
lojalnych poddanych monarchii habsburskiej.
KONKLUZJA
Dysputa międzywyznaniowa, toczona pod koniec xvi i na
początku xvii wieku, przyniosła mocno paradoksalne
rezultaty. W jej trakcie każda z konfesji próbowała jak naj-
ostrzej określić swoją „ortodoksję”, eksponując wszystko
to, co odróżniało ją od „heretyckich” poglądów przeciw-
ników. Z drugiej jednak strony polemiści podpatrywali
taktykę oponentów i adaptowali skrzętnie zastosowane
przez nich konkretne rozwiązania. Wskutek tego sięgałi
często w dyspucie po takie same toposy, czerpane z tradycji
chrześcijańskiej, co prowadziło do powierzchownego, ale
zarazem wyrazistego upodobnienia obrazu poszczegółnych
wyznań w oczach osób nie orientujących się zbyt dobrze
w subtelnościach rozważań teologicznych. Zjawisko to
miało korzystny (jakkolwiek niezamierzony przez swoich
sprawców) wpływ na relacje pomiędzy zwykłymi ludźmi,
przynależnymi do różnych konfesji. Osoby te przestawały
bowiem postrzegać innowierców jako obcych i nieprze-
jednanych wrogów, skoro ich kaznodzieje przywoływali
w homiliach podobne egzempla, a świeccy próbowali naśla-
dować podobne „wzorce ideowe” 127.
Znakomitą ilustracją owego zjawiska w Europie Środko-
wej jest właśnie kult młodych świętych władców, odziewa-
nych w aktualny, często narodowy kostium. Był on bowiem
rozwijany zarówno przez katolików, jak i prawosławnych,
stosujących defacto te same toposy hagiograficzne i sche-
maty ikonograficzne w celu osiągnięcia podobnych korzy-
ści dla Kościołów, narodów i państw oraz ich wzajemnych
relacji. Nie sposób odtworzyć dokładnie dróg, po których
ów kult rozprzestrzenił się w kilku krajach i wspólnotach
wyznaniowych, ale tym bardziej trudno zaprzeczyć, że
musiały one inspirować się wzajemnie w jego promowa-
niu. Można też przyjąć, że wszędzie tam, gdzie rozwijała
się cześć dla młodzieńczych władców, dyscyplinowała
ona postawy religijne i obywatelskie młodych ludzi wedle
modelu wypracowanego przez jezuitów i dopasowanego
znakomicie do wyzwań epoki nowożytnej.
Koniec wieku xvi i większość dekad następnego stulecia
były w Europie Środkowej okresem gwałtownych konflik-
tów religijnych. Pod ich wpływem wielu ludzi nabrało głę-
bokiego przekonania, że powinnością świeckiego szlachcica
jest szerzyć prawdziwą wiarę za pomocą miecza (czy raczej -
szabli), tak jak czynili to często święci władcy, chrystiani-
zujący ów obszar około roku 1000. Przy takim założeniu
wszelka pobłażliwość wobec heretyków i pogan stawała się
niemal apostazją, co prowadziło do wielkiej zajadłości zma-
gań i bardzo okrutnego traktowania przeciwników. Wyda-
wało się więc, że nie da się przerwać łańcucha przemocy
127 H. Schilling, Wojowniczość, S. 604.
i osiągnąć pokoju 128. Kaznodzieje kalwińscy na Węgrzech
zaczęli głosić, że na ich oczach rozgrywa się wojna Arma-
gedonu, poprzedzająca powtórne przyjście Chrystusa, co
wzmagało jeszcze rycerską gorliwość i desperację prote-
stanckich bojowników 129.
Zdecydowana większość duchownych, a zwłaszcza jezu-
ici, nie uległa na szczęście takim apokaliptycznym wizjom
i zamiast czekać, aż przeminie zły świat, próbowali go nieco
naprawić. Ich działania duszpasterskie i pedagogiczne
zmierzały więc do powstrzymania wojennej deprawacji
młodych ludzi i rozwijały w nich cnoty, potrzebne do poko-
jowego rozwiązywania konfliktów religijnych w interesie
państw, których obywatele byli trwale poróżnieni w wie-
rze. Działania te wymagały - jak zauważył Heinz Schilling -
tytanicznego wysiłku polegającego na przezwyciężeniu
„starodawnego” przekonania, że wojny i masowa przemoc
są wyłącznie wynikiem działań szatańskich sił, którym nie
mogą przeciwstawić się pojedyncze osoby i społeczności.
Upowszechnienie „nowoczesnej” koncepcji, że jednostki
mogą przyczynić się do powszechnego „uspokojenia”
poprzez rozwijanie w sobie emocjonalnej powściągliwości,
empatii i poczucia odpowiedzialności za dobro wspólne
musiało więc zostać przeprowadzone za pomocą wielorakich
i bardzo przemyślanych akcji, oddziałujących zarówno na
rozum, jak i na emocje 130. Takim działaniem było najpew-
niej propagowanie nowego wizerunku młodych świętych
władców jako osób identyfikowanych ściśle z konkretnym
narodem i jego tradycją historyczną, a zarazem wyróżnia-
jących się nadzwyczajną, wręcz heroiczną delikatnością.
128 V. L. Tapie, Bila hora a ćeska politika, Praha 1936, passim; I. Ćor-
nejova, Das „Temno“ im mitteleuropaischen Kontext: Zur Kirchen-
und Bildungspolitik im Bóhmen der Barockzeit, „Bohemia“, 34,1993,
s. 342-358; E. Berger i in., Glaube zwischen Krieg und Frieden,
[w:] 1648. Krieg und Frieden in Europa, kat. wyst., Westfalisches
Landesmuseum fiir Kunst und Kulturgeschichte, red. K. Bussmann,
H. Schilling, Miinster 1998, s. 283-305.
129 C. Levai, Apocaliptic History in England, Colonial North America
and Hungary in the Sixteenth - Seventeenth Centuries, [w:] The First
Millenium, s. 423.
130 H. Schilling, Wojowniczość, s. 604-606.
Urosza jako wzór powściągliwości i łagodności, szczegól-
nie pożądanych u młodych Serbów, wychowywanych na
lojalnych poddanych monarchii habsburskiej.
KONKLUZJA
Dysputa międzywyznaniowa, toczona pod koniec xvi i na
początku xvii wieku, przyniosła mocno paradoksalne
rezultaty. W jej trakcie każda z konfesji próbowała jak naj-
ostrzej określić swoją „ortodoksję”, eksponując wszystko
to, co odróżniało ją od „heretyckich” poglądów przeciw-
ników. Z drugiej jednak strony polemiści podpatrywali
taktykę oponentów i adaptowali skrzętnie zastosowane
przez nich konkretne rozwiązania. Wskutek tego sięgałi
często w dyspucie po takie same toposy, czerpane z tradycji
chrześcijańskiej, co prowadziło do powierzchownego, ale
zarazem wyrazistego upodobnienia obrazu poszczegółnych
wyznań w oczach osób nie orientujących się zbyt dobrze
w subtelnościach rozważań teologicznych. Zjawisko to
miało korzystny (jakkolwiek niezamierzony przez swoich
sprawców) wpływ na relacje pomiędzy zwykłymi ludźmi,
przynależnymi do różnych konfesji. Osoby te przestawały
bowiem postrzegać innowierców jako obcych i nieprze-
jednanych wrogów, skoro ich kaznodzieje przywoływali
w homiliach podobne egzempla, a świeccy próbowali naśla-
dować podobne „wzorce ideowe” 127.
Znakomitą ilustracją owego zjawiska w Europie Środko-
wej jest właśnie kult młodych świętych władców, odziewa-
nych w aktualny, często narodowy kostium. Był on bowiem
rozwijany zarówno przez katolików, jak i prawosławnych,
stosujących defacto te same toposy hagiograficzne i sche-
maty ikonograficzne w celu osiągnięcia podobnych korzy-
ści dla Kościołów, narodów i państw oraz ich wzajemnych
relacji. Nie sposób odtworzyć dokładnie dróg, po których
ów kult rozprzestrzenił się w kilku krajach i wspólnotach
wyznaniowych, ale tym bardziej trudno zaprzeczyć, że
musiały one inspirować się wzajemnie w jego promowa-
niu. Można też przyjąć, że wszędzie tam, gdzie rozwijała
się cześć dla młodzieńczych władców, dyscyplinowała
ona postawy religijne i obywatelskie młodych ludzi wedle
modelu wypracowanego przez jezuitów i dopasowanego
znakomicie do wyzwań epoki nowożytnej.
Koniec wieku xvi i większość dekad następnego stulecia
były w Europie Środkowej okresem gwałtownych konflik-
tów religijnych. Pod ich wpływem wielu ludzi nabrało głę-
bokiego przekonania, że powinnością świeckiego szlachcica
jest szerzyć prawdziwą wiarę za pomocą miecza (czy raczej -
szabli), tak jak czynili to często święci władcy, chrystiani-
zujący ów obszar około roku 1000. Przy takim założeniu
wszelka pobłażliwość wobec heretyków i pogan stawała się
niemal apostazją, co prowadziło do wielkiej zajadłości zma-
gań i bardzo okrutnego traktowania przeciwników. Wyda-
wało się więc, że nie da się przerwać łańcucha przemocy
127 H. Schilling, Wojowniczość, S. 604.
i osiągnąć pokoju 128. Kaznodzieje kalwińscy na Węgrzech
zaczęli głosić, że na ich oczach rozgrywa się wojna Arma-
gedonu, poprzedzająca powtórne przyjście Chrystusa, co
wzmagało jeszcze rycerską gorliwość i desperację prote-
stanckich bojowników 129.
Zdecydowana większość duchownych, a zwłaszcza jezu-
ici, nie uległa na szczęście takim apokaliptycznym wizjom
i zamiast czekać, aż przeminie zły świat, próbowali go nieco
naprawić. Ich działania duszpasterskie i pedagogiczne
zmierzały więc do powstrzymania wojennej deprawacji
młodych ludzi i rozwijały w nich cnoty, potrzebne do poko-
jowego rozwiązywania konfliktów religijnych w interesie
państw, których obywatele byli trwale poróżnieni w wie-
rze. Działania te wymagały - jak zauważył Heinz Schilling -
tytanicznego wysiłku polegającego na przezwyciężeniu
„starodawnego” przekonania, że wojny i masowa przemoc
są wyłącznie wynikiem działań szatańskich sił, którym nie
mogą przeciwstawić się pojedyncze osoby i społeczności.
Upowszechnienie „nowoczesnej” koncepcji, że jednostki
mogą przyczynić się do powszechnego „uspokojenia”
poprzez rozwijanie w sobie emocjonalnej powściągliwości,
empatii i poczucia odpowiedzialności za dobro wspólne
musiało więc zostać przeprowadzone za pomocą wielorakich
i bardzo przemyślanych akcji, oddziałujących zarówno na
rozum, jak i na emocje 130. Takim działaniem było najpew-
niej propagowanie nowego wizerunku młodych świętych
władców jako osób identyfikowanych ściśle z konkretnym
narodem i jego tradycją historyczną, a zarazem wyróżnia-
jących się nadzwyczajną, wręcz heroiczną delikatnością.
128 V. L. Tapie, Bila hora a ćeska politika, Praha 1936, passim; I. Ćor-
nejova, Das „Temno“ im mitteleuropaischen Kontext: Zur Kirchen-
und Bildungspolitik im Bóhmen der Barockzeit, „Bohemia“, 34,1993,
s. 342-358; E. Berger i in., Glaube zwischen Krieg und Frieden,
[w:] 1648. Krieg und Frieden in Europa, kat. wyst., Westfalisches
Landesmuseum fiir Kunst und Kulturgeschichte, red. K. Bussmann,
H. Schilling, Miinster 1998, s. 283-305.
129 C. Levai, Apocaliptic History in England, Colonial North America
and Hungary in the Sixteenth - Seventeenth Centuries, [w:] The First
Millenium, s. 423.
130 H. Schilling, Wojowniczość, s. 604-606.