DOI Artikel:
Walanus, Wojciech: Powstanie Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności - karta z dziejów instytucjonalizacji dyscypliny
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.70757#0010
9
mirski i prezes TNK Józef Majer, którzy odegrali kluczo-
wą rolę w tworzeniu Akademii35 - a tym samym ułatwił
historii sztuki drogę do samodzielności w obrębie jej
struktur.
POWSTANIE KOMISJI HISTORII SZTUKI
AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI
Budowa Akademii trwała niemal dwa lata, podczas któ-
rych różne koncepcje jej kształtu i reguł funkcjonowania
dyskutowane były na forum Komitetu TNK (grona skła-
dającego się z prezydium TNK oraz przedstawicieli od-
działów) oraz na zebraniach walnych Towarzystwa, za-
pewne także na licznych prywatnych spotkaniach osób
zaangażowanych w ten proces36. Do punktów spornych
należał m.in. zakres prac przyszłej Akademii, liczba wy-
działów i przyporządkowanie im poszczególnych dy-
scyplin naukowych. Na początku jednak należało usta-
lić ogólną strukturę projektowanej instytucji. Według
pierwotnej koncepcji Józefa Majera, sformułowanej
w czerwcu 1871 roku, w Krakowie miał powstać Insty-
tut Naukowy Polski, składający się z właściwej Akade-
mii Umiejętności, której zadaniem byłoby prowadzenie
badań stricte naukowych, oraz Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, „reprezentującego kierunek dydaktyczno-literacki
35 Majera nie było wprawdzie na posiedzeniu Oddziału 20 XII1870
roku, kiedy Łuszczkiewicz prezentował swój wniosek, był jed-
nak na dwóch kolejnych, na których poruszano tę sprawę (ANPP,
sygn. TNK-122, k. 2, 3). Na marginesie można dodać, że krót-
ko przed decyzją Franciszka Józefa planowana Komisja Dziejów
Sztuki doczekała się wzmianki w dokumentach rządu austria-
ckiego. W memoriale skierowanym do cesarza 26 IV 1871 roku
w sprawie przekształcenia TNK w Akademię minister wyznań
i oświaty Josef Jirećek wspomniał o istniejącym jakoby przy Od-
dziale Archeologii i Sztuk Pięknych „komitecie dla historii sztuki
w Polsce” („ein Komittee fur Geschichte der Kunst in Polen”); zob.
D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do powstania Akade-
mii Umiejętności w Krakowie w roku 1873, Wrocław-Kraków 1958
(= Materiały Komisji Nauk Historycznych, 1), nr 4, s. 12. Jirećek
informacje o strukturze TNK uzyskał niewątpliwie bezpośrednio
od Jerzego Lubomirskiego, który od lutego 1871 roku prowadził
w Wiedniu negocjacje w sprawie utworzenia Akademii (zob. ibi-
dem, s. VI-VII; J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie
1873-1918. Zarys dziejów, Wrocław-Warszawa 1958 [= Monogra-
fie z Dziejów Nauki i Techniki, 7], s. 16-17). Lubomirski traktował
zatem projektowaną dopiero komisję jako faktycznie istniejącą,
a przynajmniej tak przedstawił sprawę ministrowi.
36 Ogólnie o dziejach powstania AU zob. D. Rederowa, K. Sta-
chowska, Materiały do powstania, s. V-XI (jak w przyp. 35);
J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie, s. 9-40 (jak
w przyp. 35); J. Dybiec, Polska Akademia Umiejętności 1872-1952,
Kraków 1993, s. 9-11; P. Hubner, Od Towarzystwa Naukowego
Krakowskiego do Akademii Umiejętności, [w:] Towarzystwo Na-
ukowe Krakowskie, s. 39-46 (jak w przyp. 11).
i historyczno-artystyczny”37 i zajmującego się popularyza-
cją wiedzy. W obrębie tegoż Towarzystwa miał funkcjono-
wać Wydział Historyczno-Artystyczny, do którego zadań
należałoby m.in. „rozciąganie opieki naukowej nad zabyt-
kami artystyczno-dziejowej przeszłości kraju”38. Tematem
posiedzeń Wydziału miało być ponadto: „Przedstawianie
i gromadzenie wiadomości o zabytkach sztuki krajowej
w zakresie budownictwa, malarstwa, rzeźby i środków
reprodukcyjnych” oraz „Ocenianie potrzeby i sposobu
chronienia, naprawy lub odnowień zabytków sztuki kra-
jowej” i doradzanie w tym zakresie władzom39. W innym
paragrafie przewidziano wreszcie, że do publikacji Towa-
rzystwa należeć będą „Dzieła artystyczne (fotografie, lito-
grafie) przedstawiające zabytki krajowe”40. Większość za-
tem zadań, jakie realizował do tej pory Oddział Archeo-
logii i Sztuk Pięknych TNK lub jakie miała zamiar podjąć
Komisja Dziejów Sztuki w Polsce Łuszczkiewicza, Majer
skłonny był przydzielić mniej „naukowej” części nowego
Instytutu. Natomiast archeologia (wraz z historią) miała
wchodzić w zakres badań „klasy filozoficzno-historycz-
nej” Akademii Umiejętności41.
Oparta na zasadzie „dualizmu” koncepcja Majera spot-
kała się z krytyką zarówno w łonie Komitetu, jak i wśród
członków zamiejscowych TNK. Konserwator Galicji
Wschodniej Mieczysław Potocki, opowiadając się za jed-
nolitą akademią, postulował zarazem włączenie do zakre-
su jej prac opisanych wyżej zadań dotyczących ochrony
zabytków42. Na łamach „Przeglądu Polskiego” głos w tej
sprawie zabrał historyk Józef Szujski, który zapropono-
wał proste przekształcenie Towarzystwa w Akademię
Umiejętności poprzez podzielenie go na komisje i przy-
łączenie tych komisji do odpowiednich wydziałów Aka-
demii, przy czym jej członkowie mieliby zostać przewod-
niczącymi komisji. Procesowi temu miałyby podlegać
istniejące już wówczas w ramach TNK komisje: fizjogra-
ficzna, językowa i historyczna, oraz Oddział Archeolo-
gii i Sztuk Pięknych43. Można to rozumieć tak, że Szujski
37 ANPR sygn. TNK-12, k. 77V; D. Rederowa, K. Stachowska,
Materiały do powstania, nr 10, s. 27 (jak w przyp. 35).
38 ANPR sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski w Krakowie” [projekt
statutu], par. 26 pkt b, k. 21; D. Rederowa, K. Stachowska, Ma-
teriały do powstania, nr 11, s. 36 (jak w przyp. 35).
39 ANPP, sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski”, par. 29, k. 21 (jak
w przyp. 38); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do po-
wstania, nr 11, s. 37 (jak w przyp. 35).
40 ANPP, sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski”, par. 30 pkt c, k. 21 (jak
w przyp. 38); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do po-
wstania, nr 11, s. 37 (jak w przyp. 35).
41 ANPP, sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski”, par. 4 pkt b, k. 19 (jak
w przyp. 38); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do po-
wstania, nr 11, s. 32 (jak w przyp. 35).
42 ANPP, sygn. TNK-4, M. Potocki, „Kilka uwag nad projektem
Statutu Akademii polskiej”, k. 28; D. Rederowa, K. Stachowska,
Materiały do powstania, nr 16, s. 57 (jak w przyp. 35).
43 J. Szujski, Akademia Umiejętności w Krakowie, „Przegląd Polski”,
1871, z. 3 (wrzesień), s. 411.
mirski i prezes TNK Józef Majer, którzy odegrali kluczo-
wą rolę w tworzeniu Akademii35 - a tym samym ułatwił
historii sztuki drogę do samodzielności w obrębie jej
struktur.
POWSTANIE KOMISJI HISTORII SZTUKI
AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI
Budowa Akademii trwała niemal dwa lata, podczas któ-
rych różne koncepcje jej kształtu i reguł funkcjonowania
dyskutowane były na forum Komitetu TNK (grona skła-
dającego się z prezydium TNK oraz przedstawicieli od-
działów) oraz na zebraniach walnych Towarzystwa, za-
pewne także na licznych prywatnych spotkaniach osób
zaangażowanych w ten proces36. Do punktów spornych
należał m.in. zakres prac przyszłej Akademii, liczba wy-
działów i przyporządkowanie im poszczególnych dy-
scyplin naukowych. Na początku jednak należało usta-
lić ogólną strukturę projektowanej instytucji. Według
pierwotnej koncepcji Józefa Majera, sformułowanej
w czerwcu 1871 roku, w Krakowie miał powstać Insty-
tut Naukowy Polski, składający się z właściwej Akade-
mii Umiejętności, której zadaniem byłoby prowadzenie
badań stricte naukowych, oraz Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, „reprezentującego kierunek dydaktyczno-literacki
35 Majera nie było wprawdzie na posiedzeniu Oddziału 20 XII1870
roku, kiedy Łuszczkiewicz prezentował swój wniosek, był jed-
nak na dwóch kolejnych, na których poruszano tę sprawę (ANPP,
sygn. TNK-122, k. 2, 3). Na marginesie można dodać, że krót-
ko przed decyzją Franciszka Józefa planowana Komisja Dziejów
Sztuki doczekała się wzmianki w dokumentach rządu austria-
ckiego. W memoriale skierowanym do cesarza 26 IV 1871 roku
w sprawie przekształcenia TNK w Akademię minister wyznań
i oświaty Josef Jirećek wspomniał o istniejącym jakoby przy Od-
dziale Archeologii i Sztuk Pięknych „komitecie dla historii sztuki
w Polsce” („ein Komittee fur Geschichte der Kunst in Polen”); zob.
D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do powstania Akade-
mii Umiejętności w Krakowie w roku 1873, Wrocław-Kraków 1958
(= Materiały Komisji Nauk Historycznych, 1), nr 4, s. 12. Jirećek
informacje o strukturze TNK uzyskał niewątpliwie bezpośrednio
od Jerzego Lubomirskiego, który od lutego 1871 roku prowadził
w Wiedniu negocjacje w sprawie utworzenia Akademii (zob. ibi-
dem, s. VI-VII; J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie
1873-1918. Zarys dziejów, Wrocław-Warszawa 1958 [= Monogra-
fie z Dziejów Nauki i Techniki, 7], s. 16-17). Lubomirski traktował
zatem projektowaną dopiero komisję jako faktycznie istniejącą,
a przynajmniej tak przedstawił sprawę ministrowi.
36 Ogólnie o dziejach powstania AU zob. D. Rederowa, K. Sta-
chowska, Materiały do powstania, s. V-XI (jak w przyp. 35);
J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie, s. 9-40 (jak
w przyp. 35); J. Dybiec, Polska Akademia Umiejętności 1872-1952,
Kraków 1993, s. 9-11; P. Hubner, Od Towarzystwa Naukowego
Krakowskiego do Akademii Umiejętności, [w:] Towarzystwo Na-
ukowe Krakowskie, s. 39-46 (jak w przyp. 11).
i historyczno-artystyczny”37 i zajmującego się popularyza-
cją wiedzy. W obrębie tegoż Towarzystwa miał funkcjono-
wać Wydział Historyczno-Artystyczny, do którego zadań
należałoby m.in. „rozciąganie opieki naukowej nad zabyt-
kami artystyczno-dziejowej przeszłości kraju”38. Tematem
posiedzeń Wydziału miało być ponadto: „Przedstawianie
i gromadzenie wiadomości o zabytkach sztuki krajowej
w zakresie budownictwa, malarstwa, rzeźby i środków
reprodukcyjnych” oraz „Ocenianie potrzeby i sposobu
chronienia, naprawy lub odnowień zabytków sztuki kra-
jowej” i doradzanie w tym zakresie władzom39. W innym
paragrafie przewidziano wreszcie, że do publikacji Towa-
rzystwa należeć będą „Dzieła artystyczne (fotografie, lito-
grafie) przedstawiające zabytki krajowe”40. Większość za-
tem zadań, jakie realizował do tej pory Oddział Archeo-
logii i Sztuk Pięknych TNK lub jakie miała zamiar podjąć
Komisja Dziejów Sztuki w Polsce Łuszczkiewicza, Majer
skłonny był przydzielić mniej „naukowej” części nowego
Instytutu. Natomiast archeologia (wraz z historią) miała
wchodzić w zakres badań „klasy filozoficzno-historycz-
nej” Akademii Umiejętności41.
Oparta na zasadzie „dualizmu” koncepcja Majera spot-
kała się z krytyką zarówno w łonie Komitetu, jak i wśród
członków zamiejscowych TNK. Konserwator Galicji
Wschodniej Mieczysław Potocki, opowiadając się za jed-
nolitą akademią, postulował zarazem włączenie do zakre-
su jej prac opisanych wyżej zadań dotyczących ochrony
zabytków42. Na łamach „Przeglądu Polskiego” głos w tej
sprawie zabrał historyk Józef Szujski, który zapropono-
wał proste przekształcenie Towarzystwa w Akademię
Umiejętności poprzez podzielenie go na komisje i przy-
łączenie tych komisji do odpowiednich wydziałów Aka-
demii, przy czym jej członkowie mieliby zostać przewod-
niczącymi komisji. Procesowi temu miałyby podlegać
istniejące już wówczas w ramach TNK komisje: fizjogra-
ficzna, językowa i historyczna, oraz Oddział Archeolo-
gii i Sztuk Pięknych43. Można to rozumieć tak, że Szujski
37 ANPR sygn. TNK-12, k. 77V; D. Rederowa, K. Stachowska,
Materiały do powstania, nr 10, s. 27 (jak w przyp. 35).
38 ANPR sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski w Krakowie” [projekt
statutu], par. 26 pkt b, k. 21; D. Rederowa, K. Stachowska, Ma-
teriały do powstania, nr 11, s. 36 (jak w przyp. 35).
39 ANPP, sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski”, par. 29, k. 21 (jak
w przyp. 38); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do po-
wstania, nr 11, s. 37 (jak w przyp. 35).
40 ANPP, sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski”, par. 30 pkt c, k. 21 (jak
w przyp. 38); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do po-
wstania, nr 11, s. 37 (jak w przyp. 35).
41 ANPP, sygn. TNK-4, „C. k. Instytut Polski”, par. 4 pkt b, k. 19 (jak
w przyp. 38); D. Rederowa, K. Stachowska, Materiały do po-
wstania, nr 11, s. 32 (jak w przyp. 35).
42 ANPP, sygn. TNK-4, M. Potocki, „Kilka uwag nad projektem
Statutu Akademii polskiej”, k. 28; D. Rederowa, K. Stachowska,
Materiały do powstania, nr 16, s. 57 (jak w przyp. 35).
43 J. Szujski, Akademia Umiejętności w Krakowie, „Przegląd Polski”,
1871, z. 3 (wrzesień), s. 411.