DOI Artikel:
Pajor, Piotr: Triumf Jagiełły, triumf Konstantyna, triumf Krzyża: uwagi o ofiarowaniu relikwiarza brodnickiego kolegiacie w Sandomierzu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.70757#0044
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 21: 2023/PL ISSN 0071-6723
PIOTR PAJOR
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Instytut Historii Sztuki i Kultury
TRIUMF JAGIEŁŁY,
TRIUMF KONSTANTYNA, TRIUMF KRZYŻA
UWAGI O OFIAROWANIU RELIKWIARZA BRODNICKIEGO
KOLEGIACIE W SANDOMIERZU
W skarbcu dzisiejszej katedry, a dawniej kolegiaty w San-
domierzu zachował się wykonany ze złoconego srebra
krzyż, dziś prezentowany w tamtejszym Muzeum Die-
cezjalnym. Jest to dzieło pokaźnych rozmiarów - mierzy
przeszło 86 cm wysokości, rozpiętość jego ramion sięga
44 cm1 - a także niezwykle bogate, zdobione przy użyciu
nie tylko najróżniejszych technik obróbki kruszcu, ale też
emalii, drogich kamieni i korali [il. 1-2]. Krzyż jest w isto-
cie relikwiarzem - w przymocowanej do skrzyżowania ra-
mion puszce o krzyżowym przezroczu przechowywana
jest bowiem relikwia Prawdziwego Krzyża. W obecnym
kształcie jest to dzieło dwufazowe - puszka oraz stopa zo-
stały dodane wtórnie do zasadniczej części krzyża, która
jednak już przed tym zabiegiem pełniła funkcję relikwia-
rza. Pierwotne repozytorium, mające postać zagłębienia
o kształcie krzyża z treflowymi zakończeniami ramion,
widoczne jest po zdemontowaniu wtórnej puszki [il. 3].
Od czasu badań Adama Bochnaka i Juliana Pagaczew-
skiego powszechnie przyjmuje się, że przechowywany
w Sandomierzu zabytek, choć znalazł się w Małopolsce
jeszcze w średniowieczu, jest tożsamy z dziełem ufundo-
wanym dla kościoła parafialnego w Brodnicy przez jego
proboszcza, Mikołaja Wolweliniego, nota bene z pocho-
dzenia sandomierzanina2. Oznacza to, że krzyż powstał
1 Za U. Stępień, Krzyż relikwiarzowy, [w:] Na znak świetnego zwy-
cięstwa. IV sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, Kraków
2010 [katalog wystawy], t. 2: Noty katalogowe, red. D. Nowacki
[et al.], Kraków 2010, s. 149.
2 Zob. zwłaszcza A. Bochnak, J. Pagaczewski, Relikwiarz Krzy-
ża świętego w katedrze sandomierskiej, „Prace Komisji Histo-
rii Sztuki”, 7, 1937, s. 9-12; K. Szczepkowska-Naliwajek, Złot-
nictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i War-
mii, Wrocław [et al.] 1987, s. 94-95, 246-247; U. Stępień, Krzyż
przed 12 marca 1343 roku, kiedy rada miejska Brodnicy
potwierdziła dar proboszcza3. Co do artystycznej gene-
zy krzyża formułowano rozbieżne tezy - jakkolwiek jego
związek ze złotnictwem Górnej Nadrenii nie budzi wątp-
liwości, jedni badacze uważali relikwiarz za wyrób pru-
ski, powstały w wyniku oddziaływania tego dalekiego
relikwiarzowy, s. 149-155 (jak w przyp. 1); G. Regulska, Brodnic-
ki relikwiarz Drzewa Krzyża Św. i inne XIV-wieczne relikwiarze
pruskie, „Biuletyn Historii Sztuki”, 74, 2012, nr 3/4, s. 483-500; ea-
dem, Gotyckie złotnictwo w Polsce, 1.1: Katalog zabytków, Warsza-
wa 2015 (= Dzieje Sztuki Polskiej, 2, cz. 4), s. 142-144.
Trzeba tu zaznaczyć, że w literaturze spotkać można pogląd, że
relikwię i relikwiarz ofiarowały dwie różne osoby - zob. zwłasz-
cza U. Stępień, Krzyż relikwiarzowy, s. 149 (jak w przyp. 1): „Za-
pewne tożsamy z krzyżem, który legował kościołowi w Brodnicy
proboszcz Mikołaj Wolwelini (zm. przed III 1343) dla przecho-
wywanej w tamtejszej świątyni relikwii Drzewa Krzyża Święte-
go. Relikwię darował kościołowi w Brodnicy jego fundator (bu-
dowę rozpoczęto w 1285) i ówczesny proboszcz Mikołaj z San-
domierza”; opinię tę trzeba jednak uznać za nieporozumienie -
proboszcz Mikołaj w związku z omawianymi relikwiami pojawia
się w dwóch dokumentach z roku 1343 - dyplomie rady miejskiej
Brodnicy zatwierdzającym podarowanie relikwiarza i innych pre-
cjozów tamtejszemu kościołowi oraz dokumencie wielkiego mi-
strza krzyżackiego Ludolfa Kóniga cedującym na brodnicką radę
patronat nad farą (Preufiisches Urkundenbuch, t. 3, cz. 2: 1342-
1345, wyd. H. Koeppen, Marburg 1958, nr 542, s. 413-414 i nr 619,
s. 507); to ostatnie źródło informuje też, że kościół był wówczas
w budowie. W pierwszym z dokumentów Mikołaj występuje pod
nazwiskiem, zaś w drugim z przydomkiem „de Sandomiria”, nie
ulega jednak wątpliwości, że chodzi o tę samą osobę.
Seria Nowa, t. 21: 2023/PL ISSN 0071-6723
PIOTR PAJOR
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Instytut Historii Sztuki i Kultury
TRIUMF JAGIEŁŁY,
TRIUMF KONSTANTYNA, TRIUMF KRZYŻA
UWAGI O OFIAROWANIU RELIKWIARZA BRODNICKIEGO
KOLEGIACIE W SANDOMIERZU
W skarbcu dzisiejszej katedry, a dawniej kolegiaty w San-
domierzu zachował się wykonany ze złoconego srebra
krzyż, dziś prezentowany w tamtejszym Muzeum Die-
cezjalnym. Jest to dzieło pokaźnych rozmiarów - mierzy
przeszło 86 cm wysokości, rozpiętość jego ramion sięga
44 cm1 - a także niezwykle bogate, zdobione przy użyciu
nie tylko najróżniejszych technik obróbki kruszcu, ale też
emalii, drogich kamieni i korali [il. 1-2]. Krzyż jest w isto-
cie relikwiarzem - w przymocowanej do skrzyżowania ra-
mion puszce o krzyżowym przezroczu przechowywana
jest bowiem relikwia Prawdziwego Krzyża. W obecnym
kształcie jest to dzieło dwufazowe - puszka oraz stopa zo-
stały dodane wtórnie do zasadniczej części krzyża, która
jednak już przed tym zabiegiem pełniła funkcję relikwia-
rza. Pierwotne repozytorium, mające postać zagłębienia
o kształcie krzyża z treflowymi zakończeniami ramion,
widoczne jest po zdemontowaniu wtórnej puszki [il. 3].
Od czasu badań Adama Bochnaka i Juliana Pagaczew-
skiego powszechnie przyjmuje się, że przechowywany
w Sandomierzu zabytek, choć znalazł się w Małopolsce
jeszcze w średniowieczu, jest tożsamy z dziełem ufundo-
wanym dla kościoła parafialnego w Brodnicy przez jego
proboszcza, Mikołaja Wolweliniego, nota bene z pocho-
dzenia sandomierzanina2. Oznacza to, że krzyż powstał
1 Za U. Stępień, Krzyż relikwiarzowy, [w:] Na znak świetnego zwy-
cięstwa. IV sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, Kraków
2010 [katalog wystawy], t. 2: Noty katalogowe, red. D. Nowacki
[et al.], Kraków 2010, s. 149.
2 Zob. zwłaszcza A. Bochnak, J. Pagaczewski, Relikwiarz Krzy-
ża świętego w katedrze sandomierskiej, „Prace Komisji Histo-
rii Sztuki”, 7, 1937, s. 9-12; K. Szczepkowska-Naliwajek, Złot-
nictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i War-
mii, Wrocław [et al.] 1987, s. 94-95, 246-247; U. Stępień, Krzyż
przed 12 marca 1343 roku, kiedy rada miejska Brodnicy
potwierdziła dar proboszcza3. Co do artystycznej gene-
zy krzyża formułowano rozbieżne tezy - jakkolwiek jego
związek ze złotnictwem Górnej Nadrenii nie budzi wątp-
liwości, jedni badacze uważali relikwiarz za wyrób pru-
ski, powstały w wyniku oddziaływania tego dalekiego
relikwiarzowy, s. 149-155 (jak w przyp. 1); G. Regulska, Brodnic-
ki relikwiarz Drzewa Krzyża Św. i inne XIV-wieczne relikwiarze
pruskie, „Biuletyn Historii Sztuki”, 74, 2012, nr 3/4, s. 483-500; ea-
dem, Gotyckie złotnictwo w Polsce, 1.1: Katalog zabytków, Warsza-
wa 2015 (= Dzieje Sztuki Polskiej, 2, cz. 4), s. 142-144.
Trzeba tu zaznaczyć, że w literaturze spotkać można pogląd, że
relikwię i relikwiarz ofiarowały dwie różne osoby - zob. zwłasz-
cza U. Stępień, Krzyż relikwiarzowy, s. 149 (jak w przyp. 1): „Za-
pewne tożsamy z krzyżem, który legował kościołowi w Brodnicy
proboszcz Mikołaj Wolwelini (zm. przed III 1343) dla przecho-
wywanej w tamtejszej świątyni relikwii Drzewa Krzyża Święte-
go. Relikwię darował kościołowi w Brodnicy jego fundator (bu-
dowę rozpoczęto w 1285) i ówczesny proboszcz Mikołaj z San-
domierza”; opinię tę trzeba jednak uznać za nieporozumienie -
proboszcz Mikołaj w związku z omawianymi relikwiami pojawia
się w dwóch dokumentach z roku 1343 - dyplomie rady miejskiej
Brodnicy zatwierdzającym podarowanie relikwiarza i innych pre-
cjozów tamtejszemu kościołowi oraz dokumencie wielkiego mi-
strza krzyżackiego Ludolfa Kóniga cedującym na brodnicką radę
patronat nad farą (Preufiisches Urkundenbuch, t. 3, cz. 2: 1342-
1345, wyd. H. Koeppen, Marburg 1958, nr 542, s. 413-414 i nr 619,
s. 507); to ostatnie źródło informuje też, że kościół był wówczas
w budowie. W pierwszym z dokumentów Mikołaj występuje pod
nazwiskiem, zaś w drugim z przydomkiem „de Sandomiria”, nie
ulega jednak wątpliwości, że chodzi o tę samą osobę.