Grzybkowski, Andrzej [Red.]; Żygulski, Zdzisław [Red.]; Grzybkowska, Teresa [Red.]: Urbs celeberrima: księga pamiątkowa na 750-lecie lokacji Krakowa (Kraków, 2008)

Bogusław Krasnowolski

LOKACJE NA PRAWI E NIEMIECKIM
A UKŁADY URBANISTYCZNE
I ARCHITEKTURA KRAKOWA
W WIEKACH XIII I XIV

WSTĘP

Piątego czerwca 1257 roku na wiecu w Koperni koło
Szydłowca Bolesław Wstydliwy wraz ze swą małżonką
Kingą i matką Grzymisławą wystawił dokument lokacji
miasta Krakowa na prawie magdeburskim. Forma ogło-
szenia aktu prawnego jako uchwały wiecowej1 świadczy
o wielkiej wadze tego wydarzenia i oczekiwaniach, ja-
kie książę z nim wiązał. Przed Krakowem otwierały się
nowe możliwości polityczne, społeczne, gospodarcze,
religijne, militarne. Możliwości na miarę stolicy nie
tylko stosunkowo niewielkiego księstwa, obejmującego
zaledwie Małopolskę, lecz wszystkich ziem piastow-
skich. Pozycję, jaką na tych ziemiach zajmował Kraków,
zaledwie cztery lata przed aktem z Koperni zaakcento-
wała kanonizacja narodowego patrona, św. Stanisława
ze Szczepanowa dokonana w Asyżu, w wyniku zabie-
gów książęcej pary oraz krakowskich mendykantów -
franciszkanów i dominikanów. Kraków jako ośrodek
kultu „państwowego", z relikwiami św. Stanisława
na Wawelu i na Skałce, conajmniej dorównał wówczas
Gnieznu z jego kultem św. Wojciecha.

Bezprecedensowej formie ogłoszenia przywileju lo-
kacyjnego odpowiadała wyjątkowa konstrukcja wytyczo-
nego układu urbanistycznego, przewyższającego wraz
z Wrocławiem swą skalą wszystkie ówczesne i późniejsze
regularne schematy urbanistyczne nie tylko na ziemiach
piastowskich, lecz także w Czechach i na Węgrzech.

Lokacja z 1257 roku, zwana Wielką - z uwagi
na skalę i konsekwencje przedsięwzięcia (a także w prze-
ciwieństwie do pierwszej, „małej") - była kulminacyj-
nym punktem rozwoju średniowiecznego krakowskie-
go zespołu miejskiego. Fazy tego rozwoju wyznaczają:
• kształtowanie osad przedlokacyjnych, zapewne
w IX wieku stających się wczesnomiejską aglome-
racją, lokalnym ośrodkiem krystalizacji władzy
państwowej, zaś w wyniku przyjęcia chrześcijań-
stwa oraz (nieco późniejszego?) włączenia do pań-

stwa pierwszych Piastów - wybitnym ośrodkiem
koncentracji życia religijnego i władzy, zaliczonym
do sedes Regni principales2;

• pierwsza lokacja miasta, związana z powstaniem
pierwszej gminy miejskiej w dobie Leszka Białego,
dokonana zapewne około 1220 roku;

• Wielka Lokacja roku 1257 jako kluczowe dzieło
polityki osadniczej i miejskiej Bolesława Wstydli-
wego, z wytyczeniem nowego centrum osadnicze-
go i uposażenia;

• etapowe poszerzanie centrum osadniczego Wiel-
kiej Lokacji w dobie Leszka Czarnego (około 1285),
Wacława II Czeskiego (około 1298) i Władysława
Łokietka (po 1312);

• powstanie krakowskiego zespołu miejskiego w do-
bie kazimierzowskiej przez wprowadzenie nowego
członu (problem lokacji Nova civitas in Okol, 1335)
oraz lokacje miast satelitarnych Kazimierza (1335)
i Kleparza (1366).

W wyniku różnorodnych procesów, zarówno ewo-
lucyjnych (rozwój osad przedlokacyjnych, narastanie
zabudowy i układów przedmiejskich), jak „rewolu-
cyjnych" (skutek „odgórnych" inicjatyw monarchów
w formie aktów lokacyjnych), ukształtowano struktury
osadnicze jako kanwę późnośredniowiecznych, nowo-
żytnych, a w pewnym stopniu i nowoczesnych prze-
kształceń miasta. Koncentrując się głównie na geome-
trycznych układach urbanistycznych związanych z lo-
kacjami na prawie niemieckim3, nie sposób pominąć
innych zagadnień: przesłanek topograficznych, uwa-
runkowań osadniczych z doby wczesnośredniowiecz-
nej oraz rozwoju architektonicznego. Wszak dopiero
wypełnienie dwuwymiarowego planu urbanistycznego
zabudową tworzy trójwymiarowy układ przestrzenny
o zróżnicowanych funkcjach, „zaprogramowanych"
w lokacyjnych planach i poza te plany wybiegających.

I. Osady krakowskie we wczesnym średniowieczu
- topograficzne i osadnicze uwarunkowania
przyszłego rozwoju miasta

Ramy chronologiczne tego okresu należałoby wi-
dzieć między początkami Krakowa jako osady i ośrod-

24