DOI Artikel:
Zaprzalska, Dorota: Ikona tzw. kompozytowa w klasztorze Wlatadon w Salonikach – zagadnienie formuły ikonograficzno-kompozycyjnej i funkcji ideowo-dewocyjnej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51255#0017
Wlatadon, założonego przez braci Doroteosa i Markosa Wlatesów pomiędzy 1351
a 1371 rokiem55. Obecnie klasztor poświęcony jest Przemienieniu Pańskiemu,
jednak w patriarchalnym liście z 1488 roku w archiwum klasztoru widnieje nazwa
navwKpaT0piKri povrj T(vv BXard8a)v, dlatego też niektórzy badacze uważają,
że mógł być wcześniej poświęcony Pantokratorowi56. Nie pozostaje to bez zna-
czenia w interpretacji samego programu ikonograficznego, w którym pojawia
się dwukrotnie Chrystus Pantokrator. Może to skłaniać do przypuszczeń, że
była to główna ikona kultowa w klasztorze, jak zaproponowała to A. Tourta57.
Z pewnością używano jej w procesjach58 i być może właśnie to było powodem
rozbudowania i wstawienia w nową ikonę, która, przyjmując formę pola, staje
się jej integralną częścią, a złożony program i rozbudowane przesłanie może
świadczyć o szerokiej wiedzy teologicznej fundatora. Możliwe, że to właśnie on
został przedstawiony w dolnym rogu ramy strony z Ukrzyżowaniem, a może,
jak zasugerowała to Annemarie Weyl Carr, jest to przedstawienie mnicha, do
którego należała ikona59.
Ikona jako relikwiarz
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o funkcję ideowo-dewocyjną ikony
z Wlatadonu pomocne może być przyjrzenie się nielicznym przykładom, które
nadal są obiektami kultu w miejscach powstania. Obrazem takim jest ikona
z klasztoru Amirou w wiosce Apsiou na Cyprze pochodząca z xvi wieku. Przed-
stawia ona Marię z Dzieciątkiem z podpisem H NEA 0ANEPDMENH (ii. 20)
z mniejszą ikoną z podobnym przedstawieniem wstawioną na wysokości płasz-
cza Marii60. Pierwotnie była ona ukryta za ruchomymi drzwiczkami, z których
przetrwał jedynie fragment prawego skrzydła. Wizerunek ten stanowi cel piel-
grzymek ze względu na przypisywaną moc leczenia chorób oczu. Związane
jest to z legendą o pochodzeniu ikony, zgodnie z którą została znaleziona przez
córkę pewnego emira z Syrii, podróżującego z nią w poszukiwaniu uzdrowie-
nia. Podczas wizyty na Cyprze kobieta zobaczyła światło prowadzące do groty
z ikoną i źródłem, w którym to Maria z obrazu nakazała jej obmyć oczy. Chora
odzyskała wzrok, następnie emir wybudował w podzięce kościół, a miejscowa
ludność klasztor61. Niezależnie od prawdziwości legendy, wciąż godna uwagi jest
żywa wiara w cudowność wizerunku i moc uzdrawiania. Inna cypryjska ikona
55 A. £007107X00, H sv 0EaaaXoviKr], s. 56-65; ten sam czas powstania powtórzony został w póź-
niejszych publikacjach, zob. X. Maopo7ioóXoo-Tmoópr|, Movr] BXaTa8a)v, ®EooaXovlKr| 1987,
s. 21; A. MEvrCoę> A. nXid)Ta, II. Av6poó6r|ę, AnowmEpaza: r] Pv^avzivr] 0£<j<jaXoviKr] as (pco-
Toypacpieę Kai ayśSia Trl^ Bp£zaviKr]ę EycAiję, ®EooaXovlKr| 2016, s. 104, pojawia się również
propozycja pierwszej poł. xiv w., por. A. 507707100X01;, Tźaaaptę piKpoi vaoi rr/ę 0EaaaXoviKr]ę
ek tu)v xpóvcov tu)v EIaXatoXóycov, ®EooaXovlKr| 2007, s. 62.
56 r.A. £007107X00, H ev 0£<j<jaXoviKr], s. 56; X. Maopo7ioóXoo-Toioópr|, Movr], s. 10.
57 A. Toópoa, Ap(pinpó<ju)nr], s. 152-153; eadem, EiKÓvsę, s. 178-180.
58 Wskazują na to prostokątne wyżłobienia u dołu ikony.
59 A. Weyl Carr, Images, s. 146.
60 A. II ajrayECO pylon, Apipovę EIavayiaę povaoTr]pi, w: MEyaXr] KvnpiaKi] EyKVKXonaiSsia,
red. A. IIaoXl6r|<;, t. 2, AEOKiooia 1985, s. 30; K. nanayEio pylon, H EIavayia, s. 43; S. Sophocleous,
Icones de Chypre: diocese de Limassol i2e-ióe siecle, Nicosie 2006, s. 239-240, nr 219-220.
61 Informacje pozyskane podczas wywiadu z mniszkami; inna wersja legendy głosi, że nazwa pocho-
dzi od człowieka o imieniu Amiras ze Smyrny; więcej o historii klasztoru zob. A. HanayEU) pylon,
Apipovę navayiap, s. 30-31; A. Kajuiaij, OSoinopiKÓ ara Mova<jzr]pia rr/ę Aepeaaov, AepEoóę
2006, s. 82-90.
16
ARTYKUŁY
Dorota Zaprzalska
a 1371 rokiem55. Obecnie klasztor poświęcony jest Przemienieniu Pańskiemu,
jednak w patriarchalnym liście z 1488 roku w archiwum klasztoru widnieje nazwa
navwKpaT0piKri povrj T(vv BXard8a)v, dlatego też niektórzy badacze uważają,
że mógł być wcześniej poświęcony Pantokratorowi56. Nie pozostaje to bez zna-
czenia w interpretacji samego programu ikonograficznego, w którym pojawia
się dwukrotnie Chrystus Pantokrator. Może to skłaniać do przypuszczeń, że
była to główna ikona kultowa w klasztorze, jak zaproponowała to A. Tourta57.
Z pewnością używano jej w procesjach58 i być może właśnie to było powodem
rozbudowania i wstawienia w nową ikonę, która, przyjmując formę pola, staje
się jej integralną częścią, a złożony program i rozbudowane przesłanie może
świadczyć o szerokiej wiedzy teologicznej fundatora. Możliwe, że to właśnie on
został przedstawiony w dolnym rogu ramy strony z Ukrzyżowaniem, a może,
jak zasugerowała to Annemarie Weyl Carr, jest to przedstawienie mnicha, do
którego należała ikona59.
Ikona jako relikwiarz
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o funkcję ideowo-dewocyjną ikony
z Wlatadonu pomocne może być przyjrzenie się nielicznym przykładom, które
nadal są obiektami kultu w miejscach powstania. Obrazem takim jest ikona
z klasztoru Amirou w wiosce Apsiou na Cyprze pochodząca z xvi wieku. Przed-
stawia ona Marię z Dzieciątkiem z podpisem H NEA 0ANEPDMENH (ii. 20)
z mniejszą ikoną z podobnym przedstawieniem wstawioną na wysokości płasz-
cza Marii60. Pierwotnie była ona ukryta za ruchomymi drzwiczkami, z których
przetrwał jedynie fragment prawego skrzydła. Wizerunek ten stanowi cel piel-
grzymek ze względu na przypisywaną moc leczenia chorób oczu. Związane
jest to z legendą o pochodzeniu ikony, zgodnie z którą została znaleziona przez
córkę pewnego emira z Syrii, podróżującego z nią w poszukiwaniu uzdrowie-
nia. Podczas wizyty na Cyprze kobieta zobaczyła światło prowadzące do groty
z ikoną i źródłem, w którym to Maria z obrazu nakazała jej obmyć oczy. Chora
odzyskała wzrok, następnie emir wybudował w podzięce kościół, a miejscowa
ludność klasztor61. Niezależnie od prawdziwości legendy, wciąż godna uwagi jest
żywa wiara w cudowność wizerunku i moc uzdrawiania. Inna cypryjska ikona
55 A. £007107X00, H sv 0EaaaXoviKr], s. 56-65; ten sam czas powstania powtórzony został w póź-
niejszych publikacjach, zob. X. Maopo7ioóXoo-Tmoópr|, Movr] BXaTa8a)v, ®EooaXovlKr| 1987,
s. 21; A. MEvrCoę> A. nXid)Ta, II. Av6poó6r|ę, AnowmEpaza: r] Pv^avzivr] 0£<j<jaXoviKr] as (pco-
Toypacpieę Kai ayśSia Trl^ Bp£zaviKr]ę EycAiję, ®EooaXovlKr| 2016, s. 104, pojawia się również
propozycja pierwszej poł. xiv w., por. A. 507707100X01;, Tźaaaptę piKpoi vaoi rr/ę 0EaaaXoviKr]ę
ek tu)v xpóvcov tu)v EIaXatoXóycov, ®EooaXovlKr| 2007, s. 62.
56 r.A. £007107X00, H ev 0£<j<jaXoviKr], s. 56; X. Maopo7ioóXoo-Toioópr|, Movr], s. 10.
57 A. Toópoa, Ap(pinpó<ju)nr], s. 152-153; eadem, EiKÓvsę, s. 178-180.
58 Wskazują na to prostokątne wyżłobienia u dołu ikony.
59 A. Weyl Carr, Images, s. 146.
60 A. II ajrayECO pylon, Apipovę EIavayiaę povaoTr]pi, w: MEyaXr] KvnpiaKi] EyKVKXonaiSsia,
red. A. IIaoXl6r|<;, t. 2, AEOKiooia 1985, s. 30; K. nanayEio pylon, H EIavayia, s. 43; S. Sophocleous,
Icones de Chypre: diocese de Limassol i2e-ióe siecle, Nicosie 2006, s. 239-240, nr 219-220.
61 Informacje pozyskane podczas wywiadu z mniszkami; inna wersja legendy głosi, że nazwa pocho-
dzi od człowieka o imieniu Amiras ze Smyrny; więcej o historii klasztoru zob. A. HanayEU) pylon,
Apipovę navayiap, s. 30-31; A. Kajuiaij, OSoinopiKÓ ara Mova<jzr]pia rr/ę Aepeaaov, AepEoóę
2006, s. 82-90.
16
ARTYKUŁY
Dorota Zaprzalska