DOI Artikel:
Dywan, Tomasz: Od „szkoły berlińskiej” do secesji: przyczynek do architektury miejskich zakładów przemysłowych Lwowa w latach 1858–1914
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51255#0163
oraz na użytkowanie tramwajów konnych3. We wcześniejszym okresie nieliczne
samorządy miejskie miały możliwości i chęci finansowania budowy potrzebnej
infrastruktury Jednak, aby dane miasto o odpowiednio dużym potencjale lud-
nościowym i gospodarczym, w tym zwłaszcza ośrodki stołeczne, nie uchodziło
za zacofane, należało nie tylko wznosić okazałe gmachy urzędów, szkół, muzeów,
teatrów, oper czy uniwersytetów, ale przede wszystkim dokonać inwestycji inży-
nieryjnych (wodociągi, kanalizacja), w tym także w najnowsze zdobycze techniki,
jak na przykład elektryczność. Duże ośrodki miejskie konkurowały i inspirowały
się nawzajem we wdrażaniu technologii i usług dla publicznego użytku. Tenden-
cje te były szczególnie jaskrawe w wieloetnicznych miastach dawnej monarchii
habsburskiej, gdzie dominowały trzy wielkie metropolie - Wiedeń, Budapeszt
i Praga. Tym trzem miastom starały się dotrzymać kroku stolice poszczególnych
krajów koronnych, w tym Lwów, stolica Galicji4.
Niniejszy tekst ma celu podjęcie analizy i interpretacji architektury miejskich
zakładów przemysłowych, funkcjonujących w obrębie Lwowa przed 1914 ro-
kiem. Uwagę skupiono zatem na zachowanej, przekształconej, jak i zrujnowanej
oraz częściowo nieistniejącej zabudowie gazowni, rzeźni, kompleksów zajezdni
tramwajowych (konnych i elektrycznych) i elektrowni wraz z wyposażeniem
technicznym, jeżeli takowe miało wpływ na ukształtowanie architektury danych
budynków. Pominięto łączącą się z zagadnieniem miejskiej zabudowy przemy-
słowej problematykę wykonania infrastruktury technicznej (linii tramwajowych,
gazociągów, wodociągów, instalacji elektrycznych itp.), której utrzymaniu służyły
wskazane kompleksy. Z tego względu w ogóle nie poruszono zagadnienia budowy
sieci wodociągów i kanalizacji. Ta pierwsza posiadała wprawdzie dwa komplek-
sy budynków, lecz największy z nich - ujęcie wód podziemnych i stacja pomp
w Woli Dobrostańskiej - zlokalizowano 30 km od Lwowa i nadal użytkuje się go
zgodnie z przeznaczeniem. Stąd jest on niedostępny dla zainteresowanych zwie-
dzających. Przy opisie najważniejszych budynków wymienionych kompleksów
uwzględniono takie konteksty, jak okoliczności realizacji inwestycji, zastosowane
materiały i konstrukcje budowlane, dostosowanie zabudowy do funkcji produk-
cyjnej. Starano się także ustalić, jeśli były do tego podstawy, genezę zastosowanych
form architektonicznych. Pozwoli to, jak sądzę, wskazać najciekawsze realizacje
i wysunąć bardziej ogólne wnioski odnośnie ewolucji programów funkcjonalnych
i cech stylowych architektury przemysłowej dziewiętnastowiecznego Lwowa.
Inwestycje prywatnych spółek w latach 1858-1894
W drugiej ćwierci xix wieku rozświetlanie przestrzeni publicznej światłem ga-
zowym postrzegano jako „objaw nowoczesności”. Blask płomienia gazowego był
bowiem zauważalnie jaśniejszy od blasku płomienia powszechnych wówczas lamp
3 J. Kórting, Geschichte der deutschen Gasindustrie mit Vorgeschichte und bestimmenden Einflussen
des Auslandes, Essen 1963, s. 173-174; W.R. Krabbe, Kommunalpolitik, s. 82-85; G. Melinz, S. Zim-
mermann, Die aktive Stadt. Kommunale Politik zur Gestaltung stddtischer Lebensbedingungen
in Budapest, Prag und Wien (1867-1914), w: Wien - Budapest - Prag. Bliitezeit der Habsburger-
metropolen. Urbanisierung, Kommunalpolitik, gesellschaftliche Konflikte (1867-1918), red. G. Melinz,
S. Zimmermann, Wien 1996, s. 140-176.
4 P. Stachel, Grundprobleme urbaner Kulturen in Zentraleuropa um 1900, w: Urbane Kulturen in
Zentraleuropa um 1900, red. P. Stachel, K. Szabo-Knotik, Wien 2004 (= Studien zur Moderne,
19), s. 16-21.
162
ARTYKUŁY
Tomasz Dywan
samorządy miejskie miały możliwości i chęci finansowania budowy potrzebnej
infrastruktury Jednak, aby dane miasto o odpowiednio dużym potencjale lud-
nościowym i gospodarczym, w tym zwłaszcza ośrodki stołeczne, nie uchodziło
za zacofane, należało nie tylko wznosić okazałe gmachy urzędów, szkół, muzeów,
teatrów, oper czy uniwersytetów, ale przede wszystkim dokonać inwestycji inży-
nieryjnych (wodociągi, kanalizacja), w tym także w najnowsze zdobycze techniki,
jak na przykład elektryczność. Duże ośrodki miejskie konkurowały i inspirowały
się nawzajem we wdrażaniu technologii i usług dla publicznego użytku. Tenden-
cje te były szczególnie jaskrawe w wieloetnicznych miastach dawnej monarchii
habsburskiej, gdzie dominowały trzy wielkie metropolie - Wiedeń, Budapeszt
i Praga. Tym trzem miastom starały się dotrzymać kroku stolice poszczególnych
krajów koronnych, w tym Lwów, stolica Galicji4.
Niniejszy tekst ma celu podjęcie analizy i interpretacji architektury miejskich
zakładów przemysłowych, funkcjonujących w obrębie Lwowa przed 1914 ro-
kiem. Uwagę skupiono zatem na zachowanej, przekształconej, jak i zrujnowanej
oraz częściowo nieistniejącej zabudowie gazowni, rzeźni, kompleksów zajezdni
tramwajowych (konnych i elektrycznych) i elektrowni wraz z wyposażeniem
technicznym, jeżeli takowe miało wpływ na ukształtowanie architektury danych
budynków. Pominięto łączącą się z zagadnieniem miejskiej zabudowy przemy-
słowej problematykę wykonania infrastruktury technicznej (linii tramwajowych,
gazociągów, wodociągów, instalacji elektrycznych itp.), której utrzymaniu służyły
wskazane kompleksy. Z tego względu w ogóle nie poruszono zagadnienia budowy
sieci wodociągów i kanalizacji. Ta pierwsza posiadała wprawdzie dwa komplek-
sy budynków, lecz największy z nich - ujęcie wód podziemnych i stacja pomp
w Woli Dobrostańskiej - zlokalizowano 30 km od Lwowa i nadal użytkuje się go
zgodnie z przeznaczeniem. Stąd jest on niedostępny dla zainteresowanych zwie-
dzających. Przy opisie najważniejszych budynków wymienionych kompleksów
uwzględniono takie konteksty, jak okoliczności realizacji inwestycji, zastosowane
materiały i konstrukcje budowlane, dostosowanie zabudowy do funkcji produk-
cyjnej. Starano się także ustalić, jeśli były do tego podstawy, genezę zastosowanych
form architektonicznych. Pozwoli to, jak sądzę, wskazać najciekawsze realizacje
i wysunąć bardziej ogólne wnioski odnośnie ewolucji programów funkcjonalnych
i cech stylowych architektury przemysłowej dziewiętnastowiecznego Lwowa.
Inwestycje prywatnych spółek w latach 1858-1894
W drugiej ćwierci xix wieku rozświetlanie przestrzeni publicznej światłem ga-
zowym postrzegano jako „objaw nowoczesności”. Blask płomienia gazowego był
bowiem zauważalnie jaśniejszy od blasku płomienia powszechnych wówczas lamp
3 J. Kórting, Geschichte der deutschen Gasindustrie mit Vorgeschichte und bestimmenden Einflussen
des Auslandes, Essen 1963, s. 173-174; W.R. Krabbe, Kommunalpolitik, s. 82-85; G. Melinz, S. Zim-
mermann, Die aktive Stadt. Kommunale Politik zur Gestaltung stddtischer Lebensbedingungen
in Budapest, Prag und Wien (1867-1914), w: Wien - Budapest - Prag. Bliitezeit der Habsburger-
metropolen. Urbanisierung, Kommunalpolitik, gesellschaftliche Konflikte (1867-1918), red. G. Melinz,
S. Zimmermann, Wien 1996, s. 140-176.
4 P. Stachel, Grundprobleme urbaner Kulturen in Zentraleuropa um 1900, w: Urbane Kulturen in
Zentraleuropa um 1900, red. P. Stachel, K. Szabo-Knotik, Wien 2004 (= Studien zur Moderne,
19), s. 16-21.
162
ARTYKUŁY
Tomasz Dywan