DOI article:
Chojecka, Ewa: Dekoracja malarska ksiąg promotionum i diligentiarum Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI-XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.26699#0056
metodę zgrupowania miniatur w kilkunastu zespołach, aby w ten sposób dać
możliwie wszechstronny przegląd materiału ikonograficznego, jakim posłu-
giwali się malarze od końca XVI do początku XVIII wieku.
Tematy literacko-panegiryczne
Navis Fortunae, Acacłemiae et Scientiae
Jako przykład wprowadzający w świat alegorii uniwersyteckiej posłużyć
może miniatura liber diligentiarum z r. 1675 102 z widokiem morza i statku,
kierującego się do brzegu. Na pokładzie znajduje się bogini Fortuna trzyma-
jąca żagiel oraz Merkury z kaduceuszem, bóg zręczności i umiejętności,
wskazujący kierunek drogi. Napis w górze głosi: «In dies arte ac Fortuna»
(ryc. 27).
Znamy z tego czasu co najmniej dwie wersje Fortuny, każda o odmiennej
interpretacji ideowej. W późnym średniowieczu Fortuna występowała z za-
słoniętymi oczyma, ślepo obracająca koło losów ludzkich. Bogini była wszech-
władna, człowiek zaś pozostawał bezsilny wobec jej wyroków 103. Czasy no-
wożytne stworzyły nowy obraz Fortuny. Jest nią bogini szczęścia trzymająca
żagiel dla uchwycenia pomyślnych wiatrów. Jej rola zmieniła się zasadniczo.
Fortuna występuje odtąd jako siła służąca, dopomagająca. Nie steruje
okrętem, trzyma tylko jego żagiel. Nowożytna Fortuna może być kierowana
wolą tego, kto zasiądzie przy sterze, jego talentem i umiejętnościami104.
Miniaturzysta krakowski wybrał drugą, renesansową wersję Fortuny,
wyrażając tym samym postawę optymistyczną, pełną wiary w ludzkie możli-
wości. Taka postawa jest zgoła niecodzienna w końcu w. XVII, w czasach
ustabilizowanej kontrreformacji i jest ciekawym świadectwem trwania na
Uniwersytecie pojęć, zaszczepionych przez Odrodzenie.
Pozostaje do wyjaśnienia, co rozumiano przez okręt kierowany przez
Merkurego. Określenie jego roli, podobnej jak w miniaturze, dają teksty
emblematysty francuskiego Jean Baudoina, gdzie napotykamy analogiczne
zestawienie bóstw Fortuny i Merkurego. Według Baudoina Fortuna oznacza
niepewność losu, jej zaś przeciwieństwem jest Merkury, obrazujący umiejęt-
ności człowieka, na których zawsze można polegać. Mówiąc o Merkurym,
102 L. d., rkps 91, s. 36.
103 A. Doren, Fortuna im Mittelalter und in der Renaissance (Yortrage der Bibliothek Warburg, IX,
1923, cz. 1). — A. Warburg, Francesco Sassettis letztwillige Verfiigung (Gesammelte Schriften, I).—
O. G. von Simson, Zur Genealogie der weltlichen Apotheose im Banek (Sammlung Heitz, Akademische Ab-
handlungen zur Kulturgeschichte, II Reihe, Bd. 9, Leipzig—Strassburg—Zurich, 1936, s. 151—153).
104 Najstarszym wyobrażeniem okrętu Fortuny jest, jak się zdaje, miedzioryt florencki z ok. r. 1466
w zbiorach Biblioteki Narodowej we Florencji, będący alegorią zaślubin Nanniny Medici z Bernardem
Rucellai. Por. A. Warburg, o.c., s. 150, ryc. 36.
Z polskich przedstawień Fortuny z żaglem wspomnieć warto malowidło ścienne z tzw. winiarni
w Lublinie z lat 1560—1580. Por. Dutkiewicz, o. c., ryc. 7, 8.
48
możliwie wszechstronny przegląd materiału ikonograficznego, jakim posłu-
giwali się malarze od końca XVI do początku XVIII wieku.
Tematy literacko-panegiryczne
Navis Fortunae, Acacłemiae et Scientiae
Jako przykład wprowadzający w świat alegorii uniwersyteckiej posłużyć
może miniatura liber diligentiarum z r. 1675 102 z widokiem morza i statku,
kierującego się do brzegu. Na pokładzie znajduje się bogini Fortuna trzyma-
jąca żagiel oraz Merkury z kaduceuszem, bóg zręczności i umiejętności,
wskazujący kierunek drogi. Napis w górze głosi: «In dies arte ac Fortuna»
(ryc. 27).
Znamy z tego czasu co najmniej dwie wersje Fortuny, każda o odmiennej
interpretacji ideowej. W późnym średniowieczu Fortuna występowała z za-
słoniętymi oczyma, ślepo obracająca koło losów ludzkich. Bogini była wszech-
władna, człowiek zaś pozostawał bezsilny wobec jej wyroków 103. Czasy no-
wożytne stworzyły nowy obraz Fortuny. Jest nią bogini szczęścia trzymająca
żagiel dla uchwycenia pomyślnych wiatrów. Jej rola zmieniła się zasadniczo.
Fortuna występuje odtąd jako siła służąca, dopomagająca. Nie steruje
okrętem, trzyma tylko jego żagiel. Nowożytna Fortuna może być kierowana
wolą tego, kto zasiądzie przy sterze, jego talentem i umiejętnościami104.
Miniaturzysta krakowski wybrał drugą, renesansową wersję Fortuny,
wyrażając tym samym postawę optymistyczną, pełną wiary w ludzkie możli-
wości. Taka postawa jest zgoła niecodzienna w końcu w. XVII, w czasach
ustabilizowanej kontrreformacji i jest ciekawym świadectwem trwania na
Uniwersytecie pojęć, zaszczepionych przez Odrodzenie.
Pozostaje do wyjaśnienia, co rozumiano przez okręt kierowany przez
Merkurego. Określenie jego roli, podobnej jak w miniaturze, dają teksty
emblematysty francuskiego Jean Baudoina, gdzie napotykamy analogiczne
zestawienie bóstw Fortuny i Merkurego. Według Baudoina Fortuna oznacza
niepewność losu, jej zaś przeciwieństwem jest Merkury, obrazujący umiejęt-
ności człowieka, na których zawsze można polegać. Mówiąc o Merkurym,
102 L. d., rkps 91, s. 36.
103 A. Doren, Fortuna im Mittelalter und in der Renaissance (Yortrage der Bibliothek Warburg, IX,
1923, cz. 1). — A. Warburg, Francesco Sassettis letztwillige Verfiigung (Gesammelte Schriften, I).—
O. G. von Simson, Zur Genealogie der weltlichen Apotheose im Banek (Sammlung Heitz, Akademische Ab-
handlungen zur Kulturgeschichte, II Reihe, Bd. 9, Leipzig—Strassburg—Zurich, 1936, s. 151—153).
104 Najstarszym wyobrażeniem okrętu Fortuny jest, jak się zdaje, miedzioryt florencki z ok. r. 1466
w zbiorach Biblioteki Narodowej we Florencji, będący alegorią zaślubin Nanniny Medici z Bernardem
Rucellai. Por. A. Warburg, o.c., s. 150, ryc. 36.
Z polskich przedstawień Fortuny z żaglem wspomnieć warto malowidło ścienne z tzw. winiarni
w Lublinie z lat 1560—1580. Por. Dutkiewicz, o. c., ryc. 7, 8.
48