DOI article:
Małkiewicz, Adam: Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.26754#0050
zdaniem — praw architektury, Laugier „powrócił do źródeł” kierując swą
uwagę ku najwcześniejszym budowlom, wznoszonym przez pierwotnego
człowieka żyjącego jeszcze w ścisłym kontakcie z naturą i postępującego
zgodnie z naturalnymi instynktami. Zawierająca w sobie wszystkie istotne
elementy architektury pierwotna chatka była więc — zdaniem Laugiera —
„surowym szkicem danym nam przez naturę” 68, toteż „z architekturą jest tak,
jak z wszystkimi innymi sztukami: jej zasady opierają się na prostej naturze” 69.
Odwołanie się do pierwotnej chaty nie było pomysłem nowym, pisał o niej
już Witruwiusz, a za nim liczni autorzy nowożytni, uzupełniający często swą
wypowiedź ilustracją 70. Motywten jednak służył imwyłącznie do wyjaśnienia
genezy architektury i ukazania postępu od chaty do pałacu. Dopiero Laugier,
dostrzegając w pierwotnej chacie pełną realizację zasadniczych elementów
architektury, uczynił z niej „zasadę” (principe) wciąż obowiązującą, a w miejsce
funkcji historycznej, czy genetycznej, przypisał chacie funkcję normatywną.
Laugierowska koncepcja „pierwotnej chatki” jako zgodnego z naturą
i kompletnego wzoru architektury stała się w Polsce obowiązującą aż do
początku w. XIX. Odpowiedni tekst Rogalińskiego pozostawił bez zmian
Degen w przeróbce jego traktatu 71. Echa tej koncepcji wyraźnie są w anonimo-
wym tłumaczeniu Yignoli z r. 1791 i w pismach Aignera i Szulca 72, a Wacław
Sierakowski połączył ją z ideą naśladowania „pięknej natury” 73. Sebastian
Sierakowski, omówiwszy szeroko genezę zasadniczych elementów architek-
tury (ryc. 3), konkluduje: „Otóż zbudowana chatka i otóż początek porząd-
ków” 74. Mówiąc zaś o stosunku sztuk pięknych do natury pisze: „Brakuje
artyści i krytycy o sztuce 1700—1970, Warszawa 1974, s. 127—129. — Nowatorską koncepcję
Laugiera analizuje szczególowo Herrmann, o. c., s. 43—52.
68 Laugier, Essai, 2. wyd., s. 12.
69 Tamie, 1. wyd., s. 10 (w dalszym ciągu cytuję wylącznie pierwsze wydanie). — Laugierowską
„prostą naturę” zastąpił Rogaliński „natchnieniem przyrodzonym”, co zdaje się wskazywać, iż nie
do końca pojął istotę myśli Laugiera.
70 Witruwiusz, o. c., ks. II, rozdz. I, w. 2—3 (wyd. polskie s. 20). — Zestawienie ilustracji
na ten temat w traktatach o architekturze podaje Herrmann, o. c., s. 215—216.
71 Rogaliński-Degen, o.c., s. 11—17.
72 Pięć porządków budowniczych, s. 8. — Aigner, Budownictwo wiejskie, s. 6. — Szulc, Mowa
0 architekturze, s. nlb. 2.
73 W. Sierakowski, o. c., I, s. 21: „inne [sztuki] mają naturalny model, na którym gruntują
układ naśladowania; architektura nie ma takiego, ale ma inny zamiast tego, od Iudzi wynaleziony
1 pracowicie wyszukany i wymyślony przez rozum podług potrzeby i dowcipu. Prosta tedy chałupa
jest niejako modelem architektury cywilnej piękności. Wypada przeto, iż architektura dla pożytku
i ukontentowania ludzkiego w naśladowaniu natury ma wybierać z niej przezornie i rozumnie
części składające jedną całość doskonałą, której w naturze nie masz”. Daisze wzmianki o pierwot-
niej chacie tamże, s. 4 i 14.
” S. Sierakowski, o. c., s. 10—11.—Pewne szczegóły tekstu Sierakowskiego, takie jak
wymienienie — zgodnie z Witruwiuszowską tradycją—jako pierwotnych form mieszkalnych
groty, namiotu i chaty, czy wyliczenie wśród głównych członów architektonicznych — obok uzna-
wanych przez Laugiera kolumn, belkowań i frontonów — także filarów, arkad, sklepień, kolumn
44
uwagę ku najwcześniejszym budowlom, wznoszonym przez pierwotnego
człowieka żyjącego jeszcze w ścisłym kontakcie z naturą i postępującego
zgodnie z naturalnymi instynktami. Zawierająca w sobie wszystkie istotne
elementy architektury pierwotna chatka była więc — zdaniem Laugiera —
„surowym szkicem danym nam przez naturę” 68, toteż „z architekturą jest tak,
jak z wszystkimi innymi sztukami: jej zasady opierają się na prostej naturze” 69.
Odwołanie się do pierwotnej chaty nie było pomysłem nowym, pisał o niej
już Witruwiusz, a za nim liczni autorzy nowożytni, uzupełniający często swą
wypowiedź ilustracją 70. Motywten jednak służył imwyłącznie do wyjaśnienia
genezy architektury i ukazania postępu od chaty do pałacu. Dopiero Laugier,
dostrzegając w pierwotnej chacie pełną realizację zasadniczych elementów
architektury, uczynił z niej „zasadę” (principe) wciąż obowiązującą, a w miejsce
funkcji historycznej, czy genetycznej, przypisał chacie funkcję normatywną.
Laugierowska koncepcja „pierwotnej chatki” jako zgodnego z naturą
i kompletnego wzoru architektury stała się w Polsce obowiązującą aż do
początku w. XIX. Odpowiedni tekst Rogalińskiego pozostawił bez zmian
Degen w przeróbce jego traktatu 71. Echa tej koncepcji wyraźnie są w anonimo-
wym tłumaczeniu Yignoli z r. 1791 i w pismach Aignera i Szulca 72, a Wacław
Sierakowski połączył ją z ideą naśladowania „pięknej natury” 73. Sebastian
Sierakowski, omówiwszy szeroko genezę zasadniczych elementów architek-
tury (ryc. 3), konkluduje: „Otóż zbudowana chatka i otóż początek porząd-
ków” 74. Mówiąc zaś o stosunku sztuk pięknych do natury pisze: „Brakuje
artyści i krytycy o sztuce 1700—1970, Warszawa 1974, s. 127—129. — Nowatorską koncepcję
Laugiera analizuje szczególowo Herrmann, o. c., s. 43—52.
68 Laugier, Essai, 2. wyd., s. 12.
69 Tamie, 1. wyd., s. 10 (w dalszym ciągu cytuję wylącznie pierwsze wydanie). — Laugierowską
„prostą naturę” zastąpił Rogaliński „natchnieniem przyrodzonym”, co zdaje się wskazywać, iż nie
do końca pojął istotę myśli Laugiera.
70 Witruwiusz, o. c., ks. II, rozdz. I, w. 2—3 (wyd. polskie s. 20). — Zestawienie ilustracji
na ten temat w traktatach o architekturze podaje Herrmann, o. c., s. 215—216.
71 Rogaliński-Degen, o.c., s. 11—17.
72 Pięć porządków budowniczych, s. 8. — Aigner, Budownictwo wiejskie, s. 6. — Szulc, Mowa
0 architekturze, s. nlb. 2.
73 W. Sierakowski, o. c., I, s. 21: „inne [sztuki] mają naturalny model, na którym gruntują
układ naśladowania; architektura nie ma takiego, ale ma inny zamiast tego, od Iudzi wynaleziony
1 pracowicie wyszukany i wymyślony przez rozum podług potrzeby i dowcipu. Prosta tedy chałupa
jest niejako modelem architektury cywilnej piękności. Wypada przeto, iż architektura dla pożytku
i ukontentowania ludzkiego w naśladowaniu natury ma wybierać z niej przezornie i rozumnie
części składające jedną całość doskonałą, której w naturze nie masz”. Daisze wzmianki o pierwot-
niej chacie tamże, s. 4 i 14.
” S. Sierakowski, o. c., s. 10—11.—Pewne szczegóły tekstu Sierakowskiego, takie jak
wymienienie — zgodnie z Witruwiuszowską tradycją—jako pierwotnych form mieszkalnych
groty, namiotu i chaty, czy wyliczenie wśród głównych członów architektonicznych — obok uzna-
wanych przez Laugiera kolumn, belkowań i frontonów — także filarów, arkad, sklepień, kolumn
44