DOI article:
Małkiewicz, Adam: Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.26754#0132
kierowane były wydawnictwa encyklopedyczne z połowy w. XVIII (Bystrzo-
nowski, Chmielowski), popularyzujące — między innymi dyscyplinami nauki
— teorię architektury. Zasadniczą grupę stanowią podręczniki szkolne,
przekazujące szlacheckiej młodzieży zasób wiadomości o architekturze nie-
zbędny do ogólnego wykształcenia. Od tego typu pism nie można wymagać
samodzielnego ujęcia problematyki; kompilatorstwo i wtórność sformułowań
jest tu regułą, a najważniejszymi zaletami — wyzyskanie właściwych źródeł
i jasność wykładu. Polskie podręczniki na ogół sprostały takim wymogom,
a niekiedy nawet poza nie wykraczały, wnosząc nowe elementy do teorii
architektury (Wąsowski).
Tak więc przeznaczenie polskich pism o architekturze sprowadzało się
zwykle do funkcji popularyzatorsko-dydaktycznych, a zasięg ich oddziaływa-
nia obejmował szerokie masy szlacheckie, które z problematyką teorii ar-
chitektury mogły się zetknąć tylko w czasie pobierania nauk w szkołach
zakonnych (do r. 1773 zwykle jezuickich), bądź też przez samodzielną lekturę,
często ograniczoną do literatury dewocyjnej, kalendarzy, wydawnictw encyklo-
pedycznych i poradników gospodarczych. Zakres problematyki i sposób
jej relacjonowania w polskich traktatach architektonicznych musiał być
dostosowany do potrzeb, wymagań i możliwości intelektualnych odbiorców.
Nie jest rzeczą przypadku, iż poza pewien program minimum wykraczały
tylko niektóre pisma powstałe na początku i końcu omawianego okresu.
Erudycyjne, a przy tym nie tylko odtwórcze dzieło Wąsowskiego było wyrazem
aspiracji autora, wytrwale dążącego do wprowadzenia nauczania architektury
na poziomie akademickim. Pisma Sebastiana Sierakowskiego, Aignera czy
Szulca kierowane były do czytelnika należącego do pokolenia ukształtowanego
pod wpływem przewrotu umysłowego czasów stanisławowskich. Jednak
szczególną rolę w popularyzacji teorii architektury odegrały najmniej samo-
dzielne traktaty z połowy w. XVIII. Informacyja architektoniczna Bystrzonow-
skiego, a zwlaszcza przystępniejsze, lecz i bardziej bałamutne Nowe Ateny
Chmielowskiego cieszyły się dużą poczytnością, a książeczka Zdzańskiego
zawierała wiadomcści przekazywanych przez Grcdzickiego ucznicm, spośród
których rekrutowała się kadra dydaktyczna szkolnictwa jezuickiego.
Żaden z polskich autorów nie wniósł istotnego wkładu w rozwój nowo-
żytnej teorii architektury, nieliczni tylko mogą być porównywani z teoretykami
— i to nie najbardziej twórczymi — przodujących środowisk europejskich.
Ich rola ograniczyła się do przeszczepiania na grunt polski i rozpowszechniania
cudzych idei, rzadko tylko uzupełnianych lub modyfikowanych, a nawet
nie zawsze w pełni zrozumianych i przyswojonych. Ich pisma, będące pod-
stawowym źródłem wiedzy teoretycznej przeciętnego polskiego odbiorcy
architektury, dla nas mają wartość dokumentu stanu świadomości artystycznej
społeczeństwa szlacheckiego. Dlatego ocena polskiego piśmiennictwa o archi-
tekturze winna być podejmowana nie tylko z pozycji historii doktryn arty-
stycznych, lecz także — a może przede wszystkim — ze stanowiska historii
kultury.
124
nowski, Chmielowski), popularyzujące — między innymi dyscyplinami nauki
— teorię architektury. Zasadniczą grupę stanowią podręczniki szkolne,
przekazujące szlacheckiej młodzieży zasób wiadomości o architekturze nie-
zbędny do ogólnego wykształcenia. Od tego typu pism nie można wymagać
samodzielnego ujęcia problematyki; kompilatorstwo i wtórność sformułowań
jest tu regułą, a najważniejszymi zaletami — wyzyskanie właściwych źródeł
i jasność wykładu. Polskie podręczniki na ogół sprostały takim wymogom,
a niekiedy nawet poza nie wykraczały, wnosząc nowe elementy do teorii
architektury (Wąsowski).
Tak więc przeznaczenie polskich pism o architekturze sprowadzało się
zwykle do funkcji popularyzatorsko-dydaktycznych, a zasięg ich oddziaływa-
nia obejmował szerokie masy szlacheckie, które z problematyką teorii ar-
chitektury mogły się zetknąć tylko w czasie pobierania nauk w szkołach
zakonnych (do r. 1773 zwykle jezuickich), bądź też przez samodzielną lekturę,
często ograniczoną do literatury dewocyjnej, kalendarzy, wydawnictw encyklo-
pedycznych i poradników gospodarczych. Zakres problematyki i sposób
jej relacjonowania w polskich traktatach architektonicznych musiał być
dostosowany do potrzeb, wymagań i możliwości intelektualnych odbiorców.
Nie jest rzeczą przypadku, iż poza pewien program minimum wykraczały
tylko niektóre pisma powstałe na początku i końcu omawianego okresu.
Erudycyjne, a przy tym nie tylko odtwórcze dzieło Wąsowskiego było wyrazem
aspiracji autora, wytrwale dążącego do wprowadzenia nauczania architektury
na poziomie akademickim. Pisma Sebastiana Sierakowskiego, Aignera czy
Szulca kierowane były do czytelnika należącego do pokolenia ukształtowanego
pod wpływem przewrotu umysłowego czasów stanisławowskich. Jednak
szczególną rolę w popularyzacji teorii architektury odegrały najmniej samo-
dzielne traktaty z połowy w. XVIII. Informacyja architektoniczna Bystrzonow-
skiego, a zwlaszcza przystępniejsze, lecz i bardziej bałamutne Nowe Ateny
Chmielowskiego cieszyły się dużą poczytnością, a książeczka Zdzańskiego
zawierała wiadomcści przekazywanych przez Grcdzickiego ucznicm, spośród
których rekrutowała się kadra dydaktyczna szkolnictwa jezuickiego.
Żaden z polskich autorów nie wniósł istotnego wkładu w rozwój nowo-
żytnej teorii architektury, nieliczni tylko mogą być porównywani z teoretykami
— i to nie najbardziej twórczymi — przodujących środowisk europejskich.
Ich rola ograniczyła się do przeszczepiania na grunt polski i rozpowszechniania
cudzych idei, rzadko tylko uzupełnianych lub modyfikowanych, a nawet
nie zawsze w pełni zrozumianych i przyswojonych. Ich pisma, będące pod-
stawowym źródłem wiedzy teoretycznej przeciętnego polskiego odbiorcy
architektury, dla nas mają wartość dokumentu stanu świadomości artystycznej
społeczeństwa szlacheckiego. Dlatego ocena polskiego piśmiennictwa o archi-
tekturze winna być podejmowana nie tylko z pozycji historii doktryn arty-
stycznych, lecz także — a może przede wszystkim — ze stanowiska historii
kultury.
124