AC PR£CIPU£
B
*37
ramexhibere • Mirumvideri multissolet, quod
idehtidem pronunciare non dubito, oportere to-
tam Antiquitatem refici ; quam vere tamen id a
me dici consueverit, ex hac brevi tra&atione sas
erit intelligere . Liceat mihi, cum quartum jam ,
atque adeo Italix quintum vertatur reparata
rum bonarum artium ssculum, liceat inquam ea ,
qua uti me in ornnibus par est, modettia dice
re, oportere demum in quibufdam ltudiis ulterius
progredi; ac demum de medio tolli morem descri-
bendi aliena , ac habendi magno in pretio libros
non tam quia res ipfx ad feveram trutinam revo-j
cataead veritatcm viam ftemunt ac ducunt, quam
quia pretiocommendantur, atque ex peregnn°
caeloadvehuntur , praefertim fi magna; molis fpe"
ciem prjefeferanr, qui tum demum seftimanrur
plurimi, cumfumptuosi ornatus instar efle pos-
iunt: quo sane roore nullus alius pernicioiior lit-
teris unquam suit.
Lapidea Arnphitheatra sorma structune non
disserebant, ut Templa, fed ita conveniebant in-
terse, ut iiunum modo integrum fuperesset, ex
eo explicari omnia possent . Sed quoniam tam
prxclare a#um nobifcum non eft, venari notitias
Amphitheatrorum oportet ex ipfis reliquiis, Ro-
mani pra:fertim, ac Veroneniis, cum duo hsec
cateris magnificentia prsstent , & ab injuriis
temporum felicius vindicata suerint, quorumal-
terum faciem , alterum vifcera , ut ita dicam , hu'
jufce corporis exhibet. Mira scripta sunt de Ca
puensis Amphitheatri magnificentia , cum qua
tamen parum apte convenir, quod apud unum ex
ejus principibus laudatoribus legimus, videlicet,
interiorem ejus partem non lapideam fuisse, sed
lateritiam. Utut res tamen fit, qude ex eo fuper
sunt, reliquiae tam exigua: sunt, ut in hacre
quam praemanibus habemus, nulli usui effe pof-
stnt. Confpicitur illudquidem in pluribuseditis
Tabulis mtegrum ; fed, utfolet, pura putaque
imaginationisoperaabfolutumeft. Ab omnide-
trimento planeimmune praedicatur Nemausen-
fe ; fed fimul tamen nemo inficiatur, nullam in
eo internarum partium supereffe; immo vero cer-
to sciri nequit, an fuerit Araphitheatrum, ut ali
biinnuimus. Ad Romanum ergo ac Veronense
opus est confugere , atque ad Vcronenfe in pri-
mis : quodenim maxime intereft , & quod fum
mam diflsicultatis complectitur , illudeft, ut in
ternam Amphitheatri struduram , atque scala
ium viarumque anfraclus, quorumcaufa Laby
rinthorum nomen Amphitheatris inditum al
quando eft, cognofcamus: quod ex Romano per
cipi nequit, in quo partes illa deiiderantur. Hincl
videarous, quid certi conftituere potuerint illi,
qui sufe de Amphitheatro fcripferunt, neque ta-
men noftrum hoc Veronese, quod unice poterat
sacem pra:serre, suismet oculis unquam inspexe-
re.lllud etiam curandum omninoerat,utRomaein
Parte Amphitheatri interna estbderetur humus,
atque internarum sorium depressiorumq;adituum
pesdetegcretur, dequibus temere nemo non ver-
ba tecit : ncque enim aija ratione fubterranea;
partes, antiqua forma , carceres in prasfentia hu
nioobtuti, aliequae id genus res plures cognofci
potevant. QUa neglecta cuva qUisque (Q id potius
incubuit, ut qUa, a^ aiiis ante conicr jpta suerant,
defcriberet, accuratoque labore earum partiura,
qu;e amplj.us n°n e*tant, & quas nemo novit cu
iusmodieffent^ormasde!^^^ justi Lypfliin pri
mis sormam atnplcx. ornnesfunr, qua is Coliseum
expressit ea parn^^guraacdistributione, qua
DE VERONENSI. t^S
h\me sAntichita avrebbe bifogno fssst* risatta^
tutta; ma da quefto brevtTrattato jt nepotra
forse prendere alcun saggio . Stami kctto dtre ,
fen?a dipartirmi punto da quels utnilta, tsi.m
per ogni conto contener mi debbo, che corrcndo
gia il quarto fecolo , an^i perfltalia il quinto,
* dal rivivere delle buone lettere , farebbe ora-
mai tempo in certi Jiudj d'andare innan^i ; t
dovrebbe una volta aver tcrmine il ricopiare ,
e il dejumer la riputa^ione , e il merito de'
Hbri % non dall esame intimo delle cofe , ni
dal condurre al vero , ma dal cofto , dal ve-
nij- di lontano, e fopra tutto dall' eftenfione ,
allor folamente appre^andogli , che pojjono
\far sigura di ricchi addobbi ; del qtial co-
\ftume niun altro e ftato piu mortak alle leu
tere.
58.
r. h.
D
Gli Ansiteatri di tutta pietra „0„ fliron va_
ru nella cojtruz_ione come i Tempj , ma ianto
unisormiy che seun solo rfavrssimo intero , fip0.
trebbe render ragion di tutti. Poiche perd non
ftam si selici , bifogna rintracciarne la noti^ia
dalle diverfe reliquie, e singolarmente del Roma-
no, e del Veronese, per ejjer quefti due ipiuma-
gnisici, e i piu confervati, mentre da uno fi ha
la saccia , e dals altro le viscere , per dir co-
\,i , di tal corpo . Gran cofe fono Jiate fcritte
della sontuofita del Capuano , alla quale perd
mal converrebbe cid , che in uno de' fuoi mag-
gior celebratori fi legge , cioe che sinterior di
ejso non sosse & pietra , ma lateriyio . Comun-
que sia perb , n poco e quanto ne rimane, che
al nostro intento non serve . Vedesi veramente
intero in piu stampe , ma secondo fuso fer me-
ro lavoro d'immagina%ione . Confervatifsimo ft
predica quel di Nimes, maficonfefsa nelf iftef-
fo tempo che niente ha delle parti interne; an-
%i come accennai, non fi pub per anco aver" in-
tera certe^a, che Anfiteatro fojfe. Al Roma-
no dunque for^a e ridurfi, ed al Veronefe\ ma^
al Veronefe finvolarmente : percbe la dissicolta.
consilie neli mtendere la flruttura fegreta, per
dir cosi , e i rigiri delle scale, e delle vie , che
secero »<?' me^ani fecoli chiamar gli Ansiteatri
Laberinti; al che poco fuffidio presta il Roma-
no,m cmquelle parti non sujsiftono . Siarguis
ca da quefio quanto poteflero accertar coloro,
cbe dell Anfiteatropiudiffufamentehanno scrit-
to , non esjendo venuti a studiar sul noftra ,
che unicamente potea darhme. Diligenzaan-
\cora assolutamente necessaria era lo fcavare a
\Roma interiormente, e fcoprire il pie delle in-
terne porte , e de'piu baffi ingrejfi ; de quali
log««»o ha parlato a Cafo 1 ne in altro modo
\poteasi acquiftar noti^iadel sotterraneo, ne dtl
\piano antico, ne delle prigioni orainterrate, ne
di piu altre parti . ln vece di tutto quefto
ognuno ba prefo a trascriver gli anteriori, ed
ha posto. /0 ftudto maggiore nel mettere in d'-
fegno queile parti , che piu, non sono , * ste
ntun^ sa come veramente fojsero . Abbra^*1^
or-
fu singolarmente da tutti il difegno di f*ruj
\Lipsio, con cui rapprefntb HColfeo nenajc
*a, ch' egli fiudicb avesfe internamente, quanct
»/- in effere . £ pUre molto poco ******
\mente penfato fi conofceraqui tutto 00, caegU
\vi pose disuo, cioe a dire quantom eyo dijegno
\si mostra, a riserva de' portic*, ^f^f^cir-
^.^v»,- g -----.v......UU„™C) 4ua., \colari, additati g^nella f«* P^V[a dal Serlio.
cuul integrum eftet » prasditum fuiffe judicavit. parum tamen seliciter excogitatum tiic patebit eflc
quidquid defuo Lipl»us aPPofuit, ideft quidquid in illa dcsorraatione confpicitur, H porticus, five me-
saulas orbiculares, a beriios IU deformatione colifei a fe sada jam memoratas excipias.
I iij
B
*37
ramexhibere • Mirumvideri multissolet, quod
idehtidem pronunciare non dubito, oportere to-
tam Antiquitatem refici ; quam vere tamen id a
me dici consueverit, ex hac brevi tra&atione sas
erit intelligere . Liceat mihi, cum quartum jam ,
atque adeo Italix quintum vertatur reparata
rum bonarum artium ssculum, liceat inquam ea ,
qua uti me in ornnibus par est, modettia dice
re, oportere demum in quibufdam ltudiis ulterius
progredi; ac demum de medio tolli morem descri-
bendi aliena , ac habendi magno in pretio libros
non tam quia res ipfx ad feveram trutinam revo-j
cataead veritatcm viam ftemunt ac ducunt, quam
quia pretiocommendantur, atque ex peregnn°
caeloadvehuntur , praefertim fi magna; molis fpe"
ciem prjefeferanr, qui tum demum seftimanrur
plurimi, cumfumptuosi ornatus instar efle pos-
iunt: quo sane roore nullus alius pernicioiior lit-
teris unquam suit.
Lapidea Arnphitheatra sorma structune non
disserebant, ut Templa, fed ita conveniebant in-
terse, ut iiunum modo integrum fuperesset, ex
eo explicari omnia possent . Sed quoniam tam
prxclare a#um nobifcum non eft, venari notitias
Amphitheatrorum oportet ex ipfis reliquiis, Ro-
mani pra:fertim, ac Veroneniis, cum duo hsec
cateris magnificentia prsstent , & ab injuriis
temporum felicius vindicata suerint, quorumal-
terum faciem , alterum vifcera , ut ita dicam , hu'
jufce corporis exhibet. Mira scripta sunt de Ca
puensis Amphitheatri magnificentia , cum qua
tamen parum apte convenir, quod apud unum ex
ejus principibus laudatoribus legimus, videlicet,
interiorem ejus partem non lapideam fuisse, sed
lateritiam. Utut res tamen fit, qude ex eo fuper
sunt, reliquiae tam exigua: sunt, ut in hacre
quam praemanibus habemus, nulli usui effe pof-
stnt. Confpicitur illudquidem in pluribuseditis
Tabulis mtegrum ; fed, utfolet, pura putaque
imaginationisoperaabfolutumeft. Ab omnide-
trimento planeimmune praedicatur Nemausen-
fe ; fed fimul tamen nemo inficiatur, nullam in
eo internarum partium supereffe; immo vero cer-
to sciri nequit, an fuerit Araphitheatrum, ut ali
biinnuimus. Ad Romanum ergo ac Veronense
opus est confugere , atque ad Vcronenfe in pri-
mis : quodenim maxime intereft , & quod fum
mam diflsicultatis complectitur , illudeft, ut in
ternam Amphitheatri struduram , atque scala
ium viarumque anfraclus, quorumcaufa Laby
rinthorum nomen Amphitheatris inditum al
quando eft, cognofcamus: quod ex Romano per
cipi nequit, in quo partes illa deiiderantur. Hincl
videarous, quid certi conftituere potuerint illi,
qui sufe de Amphitheatro fcripferunt, neque ta-
men noftrum hoc Veronese, quod unice poterat
sacem pra:serre, suismet oculis unquam inspexe-
re.lllud etiam curandum omninoerat,utRomaein
Parte Amphitheatri interna estbderetur humus,
atque internarum sorium depressiorumq;adituum
pesdetegcretur, dequibus temere nemo non ver-
ba tecit : ncque enim aija ratione fubterranea;
partes, antiqua forma , carceres in prasfentia hu
nioobtuti, aliequae id genus res plures cognofci
potevant. QUa neglecta cuva qUisque (Q id potius
incubuit, ut qUa, a^ aiiis ante conicr jpta suerant,
defcriberet, accuratoque labore earum partiura,
qu;e amplj.us n°n e*tant, & quas nemo novit cu
iusmodieffent^ormasde!^^^ justi Lypfliin pri
mis sormam atnplcx. ornnesfunr, qua is Coliseum
expressit ea parn^^guraacdistributione, qua
DE VERONENSI. t^S
h\me sAntichita avrebbe bifogno fssst* risatta^
tutta; ma da quefto brevtTrattato jt nepotra
forse prendere alcun saggio . Stami kctto dtre ,
fen?a dipartirmi punto da quels utnilta, tsi.m
per ogni conto contener mi debbo, che corrcndo
gia il quarto fecolo , an^i perfltalia il quinto,
* dal rivivere delle buone lettere , farebbe ora-
mai tempo in certi Jiudj d'andare innan^i ; t
dovrebbe una volta aver tcrmine il ricopiare ,
e il dejumer la riputa^ione , e il merito de'
Hbri % non dall esame intimo delle cofe , ni
dal condurre al vero , ma dal cofto , dal ve-
nij- di lontano, e fopra tutto dall' eftenfione ,
allor folamente appre^andogli , che pojjono
\far sigura di ricchi addobbi ; del qtial co-
\ftume niun altro e ftato piu mortak alle leu
tere.
58.
r. h.
D
Gli Ansiteatri di tutta pietra „0„ fliron va_
ru nella cojtruz_ione come i Tempj , ma ianto
unisormiy che seun solo rfavrssimo intero , fip0.
trebbe render ragion di tutti. Poiche perd non
ftam si selici , bifogna rintracciarne la noti^ia
dalle diverfe reliquie, e singolarmente del Roma-
no, e del Veronese, per ejjer quefti due ipiuma-
gnisici, e i piu confervati, mentre da uno fi ha
la saccia , e dals altro le viscere , per dir co-
\,i , di tal corpo . Gran cofe fono Jiate fcritte
della sontuofita del Capuano , alla quale perd
mal converrebbe cid , che in uno de' fuoi mag-
gior celebratori fi legge , cioe che sinterior di
ejso non sosse & pietra , ma lateriyio . Comun-
que sia perb , n poco e quanto ne rimane, che
al nostro intento non serve . Vedesi veramente
intero in piu stampe , ma secondo fuso fer me-
ro lavoro d'immagina%ione . Confervatifsimo ft
predica quel di Nimes, maficonfefsa nelf iftef-
fo tempo che niente ha delle parti interne; an-
%i come accennai, non fi pub per anco aver" in-
tera certe^a, che Anfiteatro fojfe. Al Roma-
no dunque for^a e ridurfi, ed al Veronefe\ ma^
al Veronefe finvolarmente : percbe la dissicolta.
consilie neli mtendere la flruttura fegreta, per
dir cosi , e i rigiri delle scale, e delle vie , che
secero »<?' me^ani fecoli chiamar gli Ansiteatri
Laberinti; al che poco fuffidio presta il Roma-
no,m cmquelle parti non sujsiftono . Siarguis
ca da quefio quanto poteflero accertar coloro,
cbe dell Anfiteatropiudiffufamentehanno scrit-
to , non esjendo venuti a studiar sul noftra ,
che unicamente potea darhme. Diligenzaan-
\cora assolutamente necessaria era lo fcavare a
\Roma interiormente, e fcoprire il pie delle in-
terne porte , e de'piu baffi ingrejfi ; de quali
log««»o ha parlato a Cafo 1 ne in altro modo
\poteasi acquiftar noti^iadel sotterraneo, ne dtl
\piano antico, ne delle prigioni orainterrate, ne
di piu altre parti . ln vece di tutto quefto
ognuno ba prefo a trascriver gli anteriori, ed
ha posto. /0 ftudto maggiore nel mettere in d'-
fegno queile parti , che piu, non sono , * ste
ntun^ sa come veramente fojsero . Abbra^*1^
or-
fu singolarmente da tutti il difegno di f*ruj
\Lipsio, con cui rapprefntb HColfeo nenajc
*a, ch' egli fiudicb avesfe internamente, quanct
»/- in effere . £ pUre molto poco ******
\mente penfato fi conofceraqui tutto 00, caegU
\vi pose disuo, cioe a dire quantom eyo dijegno
\si mostra, a riserva de' portic*, ^f^f^cir-
^.^v»,- g -----.v......UU„™C) 4ua., \colari, additati g^nella f«* P^V[a dal Serlio.
cuul integrum eftet » prasditum fuiffe judicavit. parum tamen seliciter excogitatum tiic patebit eflc
quidquid defuo Lipl»us aPPofuit, ideft quidquid in illa dcsorraatione confpicitur, H porticus, five me-
saulas orbiculares, a beriios IU deformatione colifei a fe sada jam memoratas excipias.
I iij