Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (2.1993)

/w;
HnnisHHonHcz

Dzieła Antoniego Moliera stanowią najbardziej chyba znaczący artys-
tyczny "sygnał" fermentu ideowego, jaki we wczesnym XVII w. wystąpił na
całym obszarze objętym wpływami reformacji łuterańskiej, fermentu
"oddolnego"""*, wyrażającego się głównie w proteście przeciw kostnieniu
wyznania w schołastycznych formułach, w artykułowanej na różny sposób
potrzebie większego uduchowienia, głębszego przeżycia tajemnic wiary.
Częstą praktyką było wówczas odczytywanie "na nowo" dzieł Marcina
Lutra, co prowadziło zazwyczaj - po długim okresie dominacji teologicznej
"uczoności" spod znaku Filipa Melanchtona - do wzrostu roli czynnika
emotywnego, do ostrzejszego i bardziej jednoznacznego piętnowania zła.
W swoich obrazach zaatakował Mółłer społeczeństwo gdańskie z żarliwo-
ścią większą chyba nawet - dzięki swej wymuszającej bezkompromisowość
naoczności, niż ta, którą charakteryzują się kazania i pisma Jana Arndta
i Jana Gerharda, głównych przedstawicieli tzw. reformującej się ortodoksji
(niem. Re/ón?;orf/wdoxib)"*". O tym, że uderzał celnie, świadczy niełaska,
w jaką w końcu popadł, dzieląc los wieiu luterańskich moralistów, trak-
tujących swą misję "głoszenia prawdy" niezwykle serio. "Bo któż tego nie
widzi - wołał śląski pastor Adam Gdacjusz - jako ludzie światowi tak
zacnego, jak i podłego stanu tych, co je nauczają, upominają, przestrzegają,
karzą i onym dobre rzeczy mówią, w nienawiści mają i nimi się brzydzą'""'.
Formacja intełektualno-mentałna Gdacjusza, wałczącego słowem i piórem
z pijaństwem i nieuctwem śląskiej szlachty'*", i Moliera, piętnującego pychę
i kult mamony "równego szlachcie" mieszczaństwa gdańskiego, wydają się
być sobie bardzo błiskie. Takimi samymi bezkompromisowymi moralistami
byli w późniejszym okresie pietyści, których głównego polskiego przed-
stawiciela - Samuela Ludwika Zasadiusa - mieliśmy okazję w niniejszym
studium poznać dzięki cytowanym fragmentom przełożonych przez niego
na język polski dzieł Jana Arndta.
Molier traktował niewątpliwie swą twórczość malarską jako wypełnienie
wyznaczonego mu przez Boga zawodu - powołania'"'. Piętnowanie zła przy
pomocy właściwych temu powołaniu środków - pędzla i farb - uznawał
widocznie za "uczynek chrześcijański" na tyle doniosły, że nie zawahał się
sportretować na obrazie Ostatecznego w Dworze Artusa swego wyko-
nującego ów "uczynek" warsztatu jako załogi łodzi pędzącej wprawdzie
nieuchronnie, wraz z całym Gdańskiem, w otchłań piekielną, jednak
w ostatniej jakby chwili zatrzymanej przez anioła i tym samym ocalonej od
wiecznego potępienia'"". W swoim "pożegnalnym", tuż przed śmiercią
Por. Fraas, op. cit., s. 102-105.
i"" Określenie to, powszechnie stosowane w niemieckiej literaturze historyczno-rełigijnej protestanckiej
proweniencji, jest prawdziwym "potworkiem terminologicznym"
Gdacjusz, op. cit., s. 333. W innym miejscu (op. cit., s. 267) kluczborski pastor pisał: "Tak ci to my
kaznodzieje u ludzi zacnych i podłych, kiedy im prawdę mowiemy i zbawienia szczerze życzymy, w
pomietlech, że tak rzekę, łeżeć musiemy".
J. Zaremba Adam Gdacptsz przeciw szlachcie saskiej, "Rocznik Komisji Historycznołiterackiej Oddziału PAN
w Krakowie" 1:1963, s. 53-79.
Na ten temat najpełniej: M. Weber Asceza i duch hapiłaliznu;, [w:] tegoż Szhice z socjologii religii, przeł. J.
Prokopiuk i H. Wandowski, wstęp, przypisy i red. nauk. S. Kozyr-Kowałski, Warszawa 1984, s. 88-110.
'^Gyssłing, op. cit., s. 110 n, przyp. 34. Motyw anioła zatrzymującego łódź wydał się monografiście
gdańskiego artysty "niezbyt zrozumiały z punktu widzenia idei obrazu".

98