DOI article:
Labuda, Adam S.: O retabulum Trójcy Świętej bractwa św. Jerzego w kościele Mariackim w Gdańsku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0051
władzy centralnej92. Nie ma jednak żadnych przeszkód, by przyjąć, że ikonogra-
ficzny koncept rewersu wyszedł od członków bractwa. Oba elementy: nobilitacji
i podległości, zachowują i przy tym uwarunkowaniu ważność. O ile w pierwszym
przypadku moglibyśmy dostrzec moment władczej manifestacji, o tyle w drugim
akt lojalności w stosunku do zakonno-państwowego protektora. Niewykluczone
jednak, że w programie rewersu nie ma ambiwalentnych podtekstów polemicz-
nych, że daje on beznamiętny wyraz realnym relacjom jurydycznym i politycz-
nym, zgoła dowód harmonii i zgody między oboma środowiskami. Który z tych
nieco abstrakcyjnie wyspekulowanych wariantów znaczeniowych wchodziłby
faktycznie w grę, można by rozstrzygnąć, gdyby znany był moment i historyczne
okoliczności tworzenia tej fundacji. Tak konkretnymi danymi nie dysponujemy.
Nie ułatwia zadania fakt, że formułę zestawienia dwóch monumentalnych postaci
(historyczno-mitycznego króla i współczesnego władcy) trudno włączyć w jakąś
gatunkową tradycję obrazową, na przykład w rodzaju przedstawień donacyjno-
-fundacyjnych. W ogóle nie znamy wyobrażeń władcy w przestrzeni wizualnej
siedzib czy kaplic bractw rycerskich na terenie Państwa Zakonnego.
Próbę przybliżenia wspomnianych okoliczności, które mogły zależnie od da-
towania towarzyszyć powstaniu rewersu i całości ołtarzowej, można jednak prze-
prowadzić na poziomie ogólniejszym, biorąc pod uwagę stan stosunków między
zwierzchnością krzyżacką a środowiskami miejskimi, zwłaszcza elitami rządzą-
cymi, w pierwszej ćwierci XV w. Był to okres narastającego kryzysu w tym zakre-
sie, pogłębiony szczególnie konsekwencjami wielkiej wojny między zakonem
i Polską-Litwą. Ich tłem były dążenia miast do osiągnięcia większej niezależno-
ści gospodarczej, wyższe aspiracje prawno-samorządowe, rosnąca świadomość
patrycjatu jako grupy dążącej do samodzielnej władzy, z uszczerbkiem dla pozycji
zakonu. Nie były to procesy wolne od sprzeczności, gdyż w ich toku opozycyj-
ne nastawienie miasta względem zakonu ustępowało harmonijnej współpracy.
Ponadto grupy rządzące i wpływowe w mieście nie były monolitem w ich stosun-
ku do zwierzchności krzyżackiej, byli wśród nich przeciwnicy, ale i osobistości
niezmiennie popierające Krzyżaków. Niebagatelnym czynnikiem były konflikty
obejmujące całość społeczności miejskiej, przeciwstawiające sobie warstwy rzą-
dzące pospólstwu. Wzmacniały one rolę władzy centralnej, działającej na rzecz
stabilizacji stosunków zgodnie z interesem elit rządzących.
Gdańsk w drugiej dekadzie XV w. był widownią dramatycznych zwro-
tów w stosunkach miasta i panów zakonnych93. W szczególności tragicznymi
O retabulum
Trójcy Świętej
bractwa
św. Jerzego...
92 Wiemy na przykład (informacja jest co prawda późna), że założycielem bractwa św. Jerzego
w Toruniu był zakon krzyżacki (1311-1312, ze wskazaniem na historię Torunia autorstwa Żerne-
ckego, wydaną w 1772 r., zob. Pilecka, Średniowieczne dwory Artusa w Prusach, s. 313, przyp. 23).
93 Edmund Cieślak, Czesław Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969, s. 66-68; Marian
Biskup, Gdańsk u schyłku rzędów krzyżackich (1400-1454), [w:J Historia Gdańska, t. 1, Do
roku 1454, red. Edmund Cieślak, Gdańsk 1978, s. 486-492; Tomasz Jasiński, Spory i konflikty
miast pruskich w zakonie krzyżackim, [w:] Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach,
red. Zenon Hubert Nowak, Toruń 1995 („Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 86,
z. 3), s. 51-66; Joachim Zdrenka, Der Danziger Rat im Konflikt mit dem Deutschen Orden im Jahre
45
ficzny koncept rewersu wyszedł od członków bractwa. Oba elementy: nobilitacji
i podległości, zachowują i przy tym uwarunkowaniu ważność. O ile w pierwszym
przypadku moglibyśmy dostrzec moment władczej manifestacji, o tyle w drugim
akt lojalności w stosunku do zakonno-państwowego protektora. Niewykluczone
jednak, że w programie rewersu nie ma ambiwalentnych podtekstów polemicz-
nych, że daje on beznamiętny wyraz realnym relacjom jurydycznym i politycz-
nym, zgoła dowód harmonii i zgody między oboma środowiskami. Który z tych
nieco abstrakcyjnie wyspekulowanych wariantów znaczeniowych wchodziłby
faktycznie w grę, można by rozstrzygnąć, gdyby znany był moment i historyczne
okoliczności tworzenia tej fundacji. Tak konkretnymi danymi nie dysponujemy.
Nie ułatwia zadania fakt, że formułę zestawienia dwóch monumentalnych postaci
(historyczno-mitycznego króla i współczesnego władcy) trudno włączyć w jakąś
gatunkową tradycję obrazową, na przykład w rodzaju przedstawień donacyjno-
-fundacyjnych. W ogóle nie znamy wyobrażeń władcy w przestrzeni wizualnej
siedzib czy kaplic bractw rycerskich na terenie Państwa Zakonnego.
Próbę przybliżenia wspomnianych okoliczności, które mogły zależnie od da-
towania towarzyszyć powstaniu rewersu i całości ołtarzowej, można jednak prze-
prowadzić na poziomie ogólniejszym, biorąc pod uwagę stan stosunków między
zwierzchnością krzyżacką a środowiskami miejskimi, zwłaszcza elitami rządzą-
cymi, w pierwszej ćwierci XV w. Był to okres narastającego kryzysu w tym zakre-
sie, pogłębiony szczególnie konsekwencjami wielkiej wojny między zakonem
i Polską-Litwą. Ich tłem były dążenia miast do osiągnięcia większej niezależno-
ści gospodarczej, wyższe aspiracje prawno-samorządowe, rosnąca świadomość
patrycjatu jako grupy dążącej do samodzielnej władzy, z uszczerbkiem dla pozycji
zakonu. Nie były to procesy wolne od sprzeczności, gdyż w ich toku opozycyj-
ne nastawienie miasta względem zakonu ustępowało harmonijnej współpracy.
Ponadto grupy rządzące i wpływowe w mieście nie były monolitem w ich stosun-
ku do zwierzchności krzyżackiej, byli wśród nich przeciwnicy, ale i osobistości
niezmiennie popierające Krzyżaków. Niebagatelnym czynnikiem były konflikty
obejmujące całość społeczności miejskiej, przeciwstawiające sobie warstwy rzą-
dzące pospólstwu. Wzmacniały one rolę władzy centralnej, działającej na rzecz
stabilizacji stosunków zgodnie z interesem elit rządzących.
Gdańsk w drugiej dekadzie XV w. był widownią dramatycznych zwro-
tów w stosunkach miasta i panów zakonnych93. W szczególności tragicznymi
O retabulum
Trójcy Świętej
bractwa
św. Jerzego...
92 Wiemy na przykład (informacja jest co prawda późna), że założycielem bractwa św. Jerzego
w Toruniu był zakon krzyżacki (1311-1312, ze wskazaniem na historię Torunia autorstwa Żerne-
ckego, wydaną w 1772 r., zob. Pilecka, Średniowieczne dwory Artusa w Prusach, s. 313, przyp. 23).
93 Edmund Cieślak, Czesław Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969, s. 66-68; Marian
Biskup, Gdańsk u schyłku rzędów krzyżackich (1400-1454), [w:J Historia Gdańska, t. 1, Do
roku 1454, red. Edmund Cieślak, Gdańsk 1978, s. 486-492; Tomasz Jasiński, Spory i konflikty
miast pruskich w zakonie krzyżackim, [w:] Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach,
red. Zenon Hubert Nowak, Toruń 1995 („Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 86,
z. 3), s. 51-66; Joachim Zdrenka, Der Danziger Rat im Konflikt mit dem Deutschen Orden im Jahre
45