DOI Artikel:
Okoń, Waldemar: Ikonografia Tadeusza Kościuszki - wybrane zagadnienia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27409#0096
94
WALDEMAR OKOŃ
Jak widzimy, jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. przy
kształtowaniu wizerunku bohatera narodowego posiłkowano się albo biografiami
pisanymi przez obcych, albo też utworami bliższymi poetyce literackiej gawędy
czy ludowej opowieści niż rzetelną monografią naukową. Sztuka skazana była
na domysły i niepewne źródła, przez co musiała poszukiwać wzorców niemalże
po omacku, wykorzystując wcześniej stworzone stereotypy tak wizualne, jak i
narracyjne. Na przykład żywy w epoce problem „typu” bohatera, który pojawiał
się wielokrotnie w związku z kształtowaną i postulowaną ikonografią Koś-
ciuszki sprawiał, że próbowano umiejscowić wizerunek wodza insurekcji na
skalach wyznaczonych naturalistyczną „prawdą przedstawienia” lub mitologi-
zującą „prawdą wyobrażenia”. Naczelnik miał bowiem być zaprzeczeniem typu
uczestnika konfederacji barskiej i typu żołnierza napoleońskiego, a jednocześnie
był, jak to określano, „doskonałym typem polskim wcielonym w tą postać pełną
światła i dzielności”3'1. I znowu to, co tutaj jedynie sygnalizuję, mogłoby być
przedmiotem osobnego opracowania; dość powiedzieć, że bardzo szybko wypra-
cowano charakterystyczny „typ” wizualny Kościuszki, który - powielany i
udoskonalany - trwał przez całe dziesięciolecia, i do tego stopnia został wchło-
nięty przez zbiorową wyobraźnię narodu, że twórcy, którzy od niego odbiegali,
musieli wręcz zaznaczać, że są autorami nowego typu34 bądź, jak Matejko,
uzasadniać nowość typu całą historiozoficzną strukturą swego obrazu35.
33 C h o t o n i e w s k i, dz. cyt., s. 6; ciekawe, że identycznego określenia użyła M. Dem-
bińska, pisząc o Kościuszce, iż „Doskonały typ polski wcielił się w tej postaci pełnej światła i
dzielności. Jako człowiek nie żywi w sobie żadnej myśli samolubnej i zdaje się cały być ofiarą
na ołtarzu szczęścia powszechnego. Jako żołnierz łączy w sobie nieustraszoną odwagę ze wspania-
łomyślnością dla pokonanych [...]” itd.; por.: M. Dembińska, Tadeusz Kościuszko. Obraz
historyczny z 22 rycinami, wyd. 2, Poznań 1918, s. 5-6.
34 Por.: Kościuszko w roku 1794, Poznań, Nakładem Księgarni Katolickiej (z 10-ciu rycinami),
1894; znajduje się tam prospekt reklamowy „obrazów artystycznie wykonanych przez Walerego
Eljasza” z okazji 100-letniego Jubileuszu Kościuszki - m.in.: „Portret Kościuszki (wielki), olejny
druk, wielkość 40 x 58 cm. Obraz ten prześlicznie wykonany 15-tu kolorami na grubym kartonie”,
„Portret Kościuszki (średni) [...] Kościuszko na koniu [...], Przysięga na rynku w Krakowie [...],
Bitwa pod Racławicami” i inne. W'edług Gumowskiego (Studia ikonograficzne, s. 59) W. Eljasz
stworzył nowy typ twarzy Kościuszki, który uzyskał „głośny poklask i uznanie”, podczas gdy
Kościuszko Matejki jest do siebie niepodobny i „postać Naczelnika ubrana w egzotyczny mundur
z zielonymi paskami i taką konfederatkę, jest typem wybitnie matejkowskim”; por. też:
W. K 1 o s s, Idea kościuszkowska w twórczości Matejki, Warszawa 1918.
35 W. Kloss (dz. cyt., s. 29-30), odpowiadając na potencjalne pytanie, dlaczego Kościuszko
na słynnym obrazie Matejki „do zwykłego typu niepodobny”, stwierdza, że wynika to z faktu
„miłości do historycznej prawdy”, żywionej przez artystę, oraz z odczytania prawdziwej roli
pełnionej przez Naczelnika w narodzie jako „krzewiciela amerykańskiej równości wszystkich
obywateli wobec tego samego prawa”.
WALDEMAR OKOŃ
Jak widzimy, jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. przy
kształtowaniu wizerunku bohatera narodowego posiłkowano się albo biografiami
pisanymi przez obcych, albo też utworami bliższymi poetyce literackiej gawędy
czy ludowej opowieści niż rzetelną monografią naukową. Sztuka skazana była
na domysły i niepewne źródła, przez co musiała poszukiwać wzorców niemalże
po omacku, wykorzystując wcześniej stworzone stereotypy tak wizualne, jak i
narracyjne. Na przykład żywy w epoce problem „typu” bohatera, który pojawiał
się wielokrotnie w związku z kształtowaną i postulowaną ikonografią Koś-
ciuszki sprawiał, że próbowano umiejscowić wizerunek wodza insurekcji na
skalach wyznaczonych naturalistyczną „prawdą przedstawienia” lub mitologi-
zującą „prawdą wyobrażenia”. Naczelnik miał bowiem być zaprzeczeniem typu
uczestnika konfederacji barskiej i typu żołnierza napoleońskiego, a jednocześnie
był, jak to określano, „doskonałym typem polskim wcielonym w tą postać pełną
światła i dzielności”3'1. I znowu to, co tutaj jedynie sygnalizuję, mogłoby być
przedmiotem osobnego opracowania; dość powiedzieć, że bardzo szybko wypra-
cowano charakterystyczny „typ” wizualny Kościuszki, który - powielany i
udoskonalany - trwał przez całe dziesięciolecia, i do tego stopnia został wchło-
nięty przez zbiorową wyobraźnię narodu, że twórcy, którzy od niego odbiegali,
musieli wręcz zaznaczać, że są autorami nowego typu34 bądź, jak Matejko,
uzasadniać nowość typu całą historiozoficzną strukturą swego obrazu35.
33 C h o t o n i e w s k i, dz. cyt., s. 6; ciekawe, że identycznego określenia użyła M. Dem-
bińska, pisząc o Kościuszce, iż „Doskonały typ polski wcielił się w tej postaci pełnej światła i
dzielności. Jako człowiek nie żywi w sobie żadnej myśli samolubnej i zdaje się cały być ofiarą
na ołtarzu szczęścia powszechnego. Jako żołnierz łączy w sobie nieustraszoną odwagę ze wspania-
łomyślnością dla pokonanych [...]” itd.; por.: M. Dembińska, Tadeusz Kościuszko. Obraz
historyczny z 22 rycinami, wyd. 2, Poznań 1918, s. 5-6.
34 Por.: Kościuszko w roku 1794, Poznań, Nakładem Księgarni Katolickiej (z 10-ciu rycinami),
1894; znajduje się tam prospekt reklamowy „obrazów artystycznie wykonanych przez Walerego
Eljasza” z okazji 100-letniego Jubileuszu Kościuszki - m.in.: „Portret Kościuszki (wielki), olejny
druk, wielkość 40 x 58 cm. Obraz ten prześlicznie wykonany 15-tu kolorami na grubym kartonie”,
„Portret Kościuszki (średni) [...] Kościuszko na koniu [...], Przysięga na rynku w Krakowie [...],
Bitwa pod Racławicami” i inne. W'edług Gumowskiego (Studia ikonograficzne, s. 59) W. Eljasz
stworzył nowy typ twarzy Kościuszki, który uzyskał „głośny poklask i uznanie”, podczas gdy
Kościuszko Matejki jest do siebie niepodobny i „postać Naczelnika ubrana w egzotyczny mundur
z zielonymi paskami i taką konfederatkę, jest typem wybitnie matejkowskim”; por. też:
W. K 1 o s s, Idea kościuszkowska w twórczości Matejki, Warszawa 1918.
35 W. Kloss (dz. cyt., s. 29-30), odpowiadając na potencjalne pytanie, dlaczego Kościuszko
na słynnym obrazie Matejki „do zwykłego typu niepodobny”, stwierdza, że wynika to z faktu
„miłości do historycznej prawdy”, żywionej przez artystę, oraz z odczytania prawdziwej roli
pełnionej przez Naczelnika w narodzie jako „krzewiciela amerykańskiej równości wszystkich
obywateli wobec tego samego prawa”.