DOI Artikel:
Skubiszewski, Piotr: Programy obrazowe kielichów i paten romańskirch
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0012
8
PIOTR SKUBISZEWSKI
II. UKRZYŻOWANIE JAKO OŚRODEK PROGRAMU OBRAZOWEGO
(PIERWSZA GRUPA IKONOGRAFICZNA)
1
Eucharystia została ustanowiona przez Jezusa Chrystusa w czasie Ostatniej Wieczerzy i msza św.
jako obrzęd liturgiczny powtarza i przypomina tamto wydarzenie. W tym znaczeniu jest to memoria
i convivium14. Natomiast w porządku duchowym jest ofiarą. Jest to ofiara dziękczynna, która
uobecnia historyczną ofiarę Chrystusa złożoną Bogu za cały świat na Kalwarii15. Chleb bowiem
rozdany Apostołom w czasie Ostatniej Wieczerzy przez Chrystusa to Jego ciało wydane za ludzi
(Łk. 22.19; I. Kor. i 1.24), a wino w kielichu to krew, „która za wielu będzie wylana na od-
puszczenie grzechów" (Mt. 26.28; por. także Mk. 14.23; Ek. 22.30; I. Kor. 11.25). Św. Paweł
powiedział wyraźnie: „Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo pijecie kielich, śmierć Pańską gło-
sicie aż przyjdzie" (I. Kor. 11.26). Najściślejszy związek pomiędzy Sakramentem Ołtarza a krzyżową
śmiercią Chrystusa i ich ofiarniczy charakter stanowił niezmienną treść nauki o Eucharystii, jak-
kolwiek różne aspekty tej doktryny ulegały zmianie wraz z rozwojem teologii.
To ugruntowanie ofiary Eucharystii w ofierze Krzyża wcześnie znalazło wyraz w dekoracji naczyń
mszalnych. Najstarsze zachowane wczesnobizantyńskie diskoi były często ozdabiane krzyżem (Washing-
ton, Dumbarton Oaks Collection; Baltimore, The Walters Art Gallery; Cleveland, The Cleveland
Muséum of Art; Istambuł, Muzeum Archeologiczne; Bern, Abegg Stiftung; Leningrad, Ermitaż —
zob. il. 2)16. Ponieważ ikonografia antyku chrześcijańskiego długo zachowywała niechęć do przed-
stawiania kaźni Chrystusa, był to krzyż o wymowie ideowej tropaicznej i doksologicznej17. Wyrażał
Pawłową naukę o chwale Krzyża (Rz. 8.34; I. Kor. 2.8; II. Kor. 5.15; Gal. 6.14) i o krzyżowym
zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią (I. Kor. 15.55-57). Na tych wczesnych patenach i kielichach
wystąpił także uwypuklający te idee motyw Adoracji Krzyża przez aniołów i apostołów1<s. Ale nie
ulega wątpliwości, ze krzyż na tych naczyniach to przede wszystkim znak ofiary Chrystusa.
Ukrzyżowanie na bizantyńskich diskoi wystąpiło najpóźniej w XI w. 19 jak to poświadcza wspa-
niała misa w Halberstadt (Domschatz). Dzieło to bardzo wyraźnie ujawnia związek ideowy, jakiego
dopatrywano się między Eucharystią a Męką Krzyża: napis wokół Ukrzyżowania zawiera słowa
konsekracji według Liturgii św. Jana Chryzostoma i św. Bazylego (il. 3)20.
14 A. Gerken, Teologia Eucharystii. Warszawa 1977, s. 38-43; A. L. Szafrański, Teologia liturgii eucharystycznej,
Lublin 1978, s. 141 nn.
1? Gerken, op. cit.. s. 50-56; Szafrański, op. cit.. s. 71 nn. Oba aspekty Eucharystii, komemoratywny i ofiarniczy,
są ze sobą najściślej związane, co podkreślał np. św. Tomasz z Akwinu (Summa Theol.. III q 22. a 3. ad 2); zob. na
ten temat m. in. L. Bouyer, Misterium paschalne. Kraków 1973. s. 51. przyp. 24 na s. 318.
16 Handbook of the Byzantine Collection. Dumbarton Oaks, Washington D. C. 1967, nry 64 i 65; E. Cruikshank Dodd,
Byzantine Siher Treasures, Bern 1973. s. 24-30; A. Bank, Byzantine Art in the Collections of Soviet Muséums. Leningrad
1977, nr 78; A. V. Bank. M. A. Bessonova. Iskusstvo Vizantii v sobranijach SSSR. Katalog vistavki. L Moskva 1977.
nry 143. 145a. 145b. 146a. 146b. 148a. 154; Age of Spirituality. Tate Antique and Early Christian Art. Third to Scventh
Century. Catalogue of the exhibition at The Metropolitan Muséum of Art. November 19. 1977, through February 12. 1978,
edited by K. Weitzmann. New York 1979. nry 532 i 533; A. Bank. A. Effenberger. B. Marśak, V. Zalesskaja,
I. Zaseckaja. Spdtantike und fruhbyzantinische Silbergefdsse aus der Staatlichen Ermitage Leningrad, Ausstellung der Staat-
lichen Ermitage Leningrad in der Fruhchristlich-byzantinischen Sammlung der Staatlichen Museen zu Berlin. Dezember 1978
bis Marz 1979. Berlin 1978. s. 27 i 60-61; katalog, nr 15; dokumentacja, nry 9-11, 13, 14. 22, 25. Osobnym zagadnieniem
jest ostatnio podnoszone pytanie, czy wszystkie misy ozdobione krzyżami służyły pierwotnie jako pateny.
17 E. Dinkler, Bcmerkungen zum Kreuz ais Tropaion, [w:] Mullus. Festschrift Theodor Klauser. ..Jahrbuch fiir Antike
und Christentum", Erganzungsband I, 1964, s. 71-78.
18 Elbern. Der eucharistische Kelch (przyp. 1). s. 82 i 135.
14 Wcześniejszym dziełem jest pochodząca z IX-X w., zapewne nestoriańska patena z Grigorowskoje (Leningrad,
Ermitaż). W dziele tym jednak Ukrzyżowanie stanowi jedną z kilku scen cyklu pasyjno-wielkanocnego. V. P. Darkevic,
В. 1. Marśak. O tak nazixaemom sirijskom bludie iz Permskoj oblasti, ..Sovetskaja Archeologija", 1974. nr 2. s. 213-222;
V. P. Darkevic. Chudozhestvennij metali Vostoka VIII-XII1 v., Moskva 1976. s. 26-28 i 100-103; Bank, Effenberger,
Marśak. Zalesskaja. Zaseckaja, op. cit. (przyp. 16). katalog, nr 16.
20 J. Flemming, Denkmdler des Domschatzes. [w:] J. Flemming. E. Lehmann. E. Schubert, Dom und Domschatz
zu Halberstadt. Berlin 1973, s. 240; Kôtzsche. Goldschmiedekunst (przyp. 3). nr 567; A. Effenberger, Byzantinische
Kostbarkeitcn aus Museen. Kirchenschàtzen und Bibliotheken der DDR, Spàtantike — Byzanz — Christlicher Osten, Berlin 1977.
nr 111.
PIOTR SKUBISZEWSKI
II. UKRZYŻOWANIE JAKO OŚRODEK PROGRAMU OBRAZOWEGO
(PIERWSZA GRUPA IKONOGRAFICZNA)
1
Eucharystia została ustanowiona przez Jezusa Chrystusa w czasie Ostatniej Wieczerzy i msza św.
jako obrzęd liturgiczny powtarza i przypomina tamto wydarzenie. W tym znaczeniu jest to memoria
i convivium14. Natomiast w porządku duchowym jest ofiarą. Jest to ofiara dziękczynna, która
uobecnia historyczną ofiarę Chrystusa złożoną Bogu za cały świat na Kalwarii15. Chleb bowiem
rozdany Apostołom w czasie Ostatniej Wieczerzy przez Chrystusa to Jego ciało wydane za ludzi
(Łk. 22.19; I. Kor. i 1.24), a wino w kielichu to krew, „która za wielu będzie wylana na od-
puszczenie grzechów" (Mt. 26.28; por. także Mk. 14.23; Ek. 22.30; I. Kor. 11.25). Św. Paweł
powiedział wyraźnie: „Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo pijecie kielich, śmierć Pańską gło-
sicie aż przyjdzie" (I. Kor. 11.26). Najściślejszy związek pomiędzy Sakramentem Ołtarza a krzyżową
śmiercią Chrystusa i ich ofiarniczy charakter stanowił niezmienną treść nauki o Eucharystii, jak-
kolwiek różne aspekty tej doktryny ulegały zmianie wraz z rozwojem teologii.
To ugruntowanie ofiary Eucharystii w ofierze Krzyża wcześnie znalazło wyraz w dekoracji naczyń
mszalnych. Najstarsze zachowane wczesnobizantyńskie diskoi były często ozdabiane krzyżem (Washing-
ton, Dumbarton Oaks Collection; Baltimore, The Walters Art Gallery; Cleveland, The Cleveland
Muséum of Art; Istambuł, Muzeum Archeologiczne; Bern, Abegg Stiftung; Leningrad, Ermitaż —
zob. il. 2)16. Ponieważ ikonografia antyku chrześcijańskiego długo zachowywała niechęć do przed-
stawiania kaźni Chrystusa, był to krzyż o wymowie ideowej tropaicznej i doksologicznej17. Wyrażał
Pawłową naukę o chwale Krzyża (Rz. 8.34; I. Kor. 2.8; II. Kor. 5.15; Gal. 6.14) i o krzyżowym
zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią (I. Kor. 15.55-57). Na tych wczesnych patenach i kielichach
wystąpił także uwypuklający te idee motyw Adoracji Krzyża przez aniołów i apostołów1<s. Ale nie
ulega wątpliwości, ze krzyż na tych naczyniach to przede wszystkim znak ofiary Chrystusa.
Ukrzyżowanie na bizantyńskich diskoi wystąpiło najpóźniej w XI w. 19 jak to poświadcza wspa-
niała misa w Halberstadt (Domschatz). Dzieło to bardzo wyraźnie ujawnia związek ideowy, jakiego
dopatrywano się między Eucharystią a Męką Krzyża: napis wokół Ukrzyżowania zawiera słowa
konsekracji według Liturgii św. Jana Chryzostoma i św. Bazylego (il. 3)20.
14 A. Gerken, Teologia Eucharystii. Warszawa 1977, s. 38-43; A. L. Szafrański, Teologia liturgii eucharystycznej,
Lublin 1978, s. 141 nn.
1? Gerken, op. cit.. s. 50-56; Szafrański, op. cit.. s. 71 nn. Oba aspekty Eucharystii, komemoratywny i ofiarniczy,
są ze sobą najściślej związane, co podkreślał np. św. Tomasz z Akwinu (Summa Theol.. III q 22. a 3. ad 2); zob. na
ten temat m. in. L. Bouyer, Misterium paschalne. Kraków 1973. s. 51. przyp. 24 na s. 318.
16 Handbook of the Byzantine Collection. Dumbarton Oaks, Washington D. C. 1967, nry 64 i 65; E. Cruikshank Dodd,
Byzantine Siher Treasures, Bern 1973. s. 24-30; A. Bank, Byzantine Art in the Collections of Soviet Muséums. Leningrad
1977, nr 78; A. V. Bank. M. A. Bessonova. Iskusstvo Vizantii v sobranijach SSSR. Katalog vistavki. L Moskva 1977.
nry 143. 145a. 145b. 146a. 146b. 148a. 154; Age of Spirituality. Tate Antique and Early Christian Art. Third to Scventh
Century. Catalogue of the exhibition at The Metropolitan Muséum of Art. November 19. 1977, through February 12. 1978,
edited by K. Weitzmann. New York 1979. nry 532 i 533; A. Bank. A. Effenberger. B. Marśak, V. Zalesskaja,
I. Zaseckaja. Spdtantike und fruhbyzantinische Silbergefdsse aus der Staatlichen Ermitage Leningrad, Ausstellung der Staat-
lichen Ermitage Leningrad in der Fruhchristlich-byzantinischen Sammlung der Staatlichen Museen zu Berlin. Dezember 1978
bis Marz 1979. Berlin 1978. s. 27 i 60-61; katalog, nr 15; dokumentacja, nry 9-11, 13, 14. 22, 25. Osobnym zagadnieniem
jest ostatnio podnoszone pytanie, czy wszystkie misy ozdobione krzyżami służyły pierwotnie jako pateny.
17 E. Dinkler, Bcmerkungen zum Kreuz ais Tropaion, [w:] Mullus. Festschrift Theodor Klauser. ..Jahrbuch fiir Antike
und Christentum", Erganzungsband I, 1964, s. 71-78.
18 Elbern. Der eucharistische Kelch (przyp. 1). s. 82 i 135.
14 Wcześniejszym dziełem jest pochodząca z IX-X w., zapewne nestoriańska patena z Grigorowskoje (Leningrad,
Ermitaż). W dziele tym jednak Ukrzyżowanie stanowi jedną z kilku scen cyklu pasyjno-wielkanocnego. V. P. Darkevic,
В. 1. Marśak. O tak nazixaemom sirijskom bludie iz Permskoj oblasti, ..Sovetskaja Archeologija", 1974. nr 2. s. 213-222;
V. P. Darkevic. Chudozhestvennij metali Vostoka VIII-XII1 v., Moskva 1976. s. 26-28 i 100-103; Bank, Effenberger,
Marśak. Zalesskaja. Zaseckaja, op. cit. (przyp. 16). katalog, nr 16.
20 J. Flemming, Denkmdler des Domschatzes. [w:] J. Flemming. E. Lehmann. E. Schubert, Dom und Domschatz
zu Halberstadt. Berlin 1973, s. 240; Kôtzsche. Goldschmiedekunst (przyp. 3). nr 567; A. Effenberger, Byzantinische
Kostbarkeitcn aus Museen. Kirchenschàtzen und Bibliotheken der DDR, Spàtantike — Byzanz — Christlicher Osten, Berlin 1977.
nr 111.