Rocznik Historii Sztuki (21.1995)

PRZEDSTAWIANIA ODPOWIEDZIALNOŚCI INDYWIDUALNEJ NA SĄDZIE OSTATECZNYM

55

6. Reichenau, kaplica Św. Michała, malowidło z XI w.,
rys. inwentaryzacyjny

wywyższona Maria, po lewej ukazano wielki „żywy" krzyż (z wyraźnie zaznaczonymi pączkami). Nieco niżej
tronują apostołowie, a w dolnej strefie zmartwychwstają umarli. Na osi kompozycji, znacznie niżej, wyobra-
żono Ukrzyżowanie. Ponad całością unoszą się trąbiący aniołowie. Nie ma rozdziału na dobrych i złych, ale
złączono wyobrażenie ponawianej - eucharystycznej ofiary Chrystusa z przedstawieniem Jego przyjścia na
końcu dziejów. Apostołowie, wywyższona Maria, symbole ponawianej ofiary Zbawiciela - są oczywistymi
aluzjami do Kościoła-Instytucji. Pojawienie się tej nowej redakcji tematu w uczonym środowisku benedyktyń-
skim było zrozumiałe. Warto porównać tę wczesną redakcję z późniejszą( 1 ćwierć XII w.), rzymską, w bazylice
S. Clémente (por. s. 49), która przypuszczalnie powstała również z udziałem benedyktynów. Z końca wieku
XII pochodzi miniatura z Ewangeliarza z Wolfenbiittel30 (il. 5). W trójstrefowej kompozycji jednoznacznie
połączono wyobrażenia ponownego przyjścia Chrystusa ze stołem ofiarnym, na którym stoi krzyż, patena, kielich
i księga. Adorują go aniołowie i towarzyszą siedzący z otwartymi księgami apostołowie. Na tej samej osi umie-
szczono niżej wagę, na której aniołowie ważą dusze. Tłum nagich ludzi oczekuje wyroku. Inny anioł z kluczem stoi
przy zamkniętych jeszcze wrotach zbawienia. Jasno wyobrażono eucharystię jako nadzieję dla sądzonych.

Nie było to ujęcie wówczas szczególnie częste. Od wieku XI Sąd Ostateczny był przedstawiany w sztuce
monumentalnej w dwóch wersjach ikonograficznych31. Rozdział zbawionych i potępionych bywał zawsze
wyobrażany. W wieku XII wprowadzono nowe wątki obrazowe. Wśród nich, dla moich rozważań istotne są
nawiązania do konkretnych sytuacji życiowych rozmaitych ludzi.

J Paeselers, op.cit, s. 354, il. 292. Ewangeliarz (Herzog August Bibl. Wolfenbiittel, rkp. Cod Helmst. 65).

11 P ae s 1 e r e s, op.cit., uważa, że w XI w. rozwijały się dwa typy przedstawień Sądu Ostatecznego, znane z dzieł tworzonych
m. in. we Włoszech. Wielkie malowidło z kościoła w S. Angelo in Formis (ok. 1066 r.) zalicza do typu zachodniego, a powszechnie
znaną monumentalną mozaikę z Torcello (XI/XII w.) do typu bizantyjskiego. Ten sam autor zwrócił ponownie uwagę na ilustracje
Biblii przechowywanej niegdyś w hiszpańskim klasztorze S. Maria w Ripoli (Bibl. Ap. Vaticana, cod. Vat. lat. 5729, publikowanej
wcześniej: W. Neuss, Die katalonische Bibelilustration urn die Wende des I Tausends, Bonn-Leipzig 1922, il. 148). Uważa on,
że miniatury z Sądem Ostatecznym należą do typu zachodniego i wiążą się ze środowiskiem z Reichenau.

Dla dziejów ikonografii ten mało spopularyzowany, monumentalny rękopis, jak sądzę, godny jest najwyższej wagi. Rękopis,
nie luksusowy, wzbogacony został licznymi kolorowymi ilustracjami znacznych rozmiarów; włączanymi rozmaicie w kolumny
tekstu, jakby z niego wynikały. Równocześnie jednak wybrane tematy, np. Przymierze z Izraelem (fol. 1 г.), Przejście przez Morze
Czerwone, Wizja Ezechiela (fol. 208 v, 209 v), Żywot Chrystusa (fol. 366 v, 367 v) - otrzymywały narracyjne ilustracje, specjalnie
rozbudowane na rozkładzie stron. Znamienne, że w cykl pasyjny (fol. 368 v) włączono przedstawienie Sądu Ostatecznego. W jego
najniższej strefie ukazano proste rozdzielenie potępionych i zbawionych. Ilustracje z tego rękopisu mogłyby być łatwo zastosowane
jako wzory dla sztuki monumentalnej, np. malowideł ściennych. Wyodrębnianie akcentowanych tematów służyło dydaktyce pro-
wadzonej poprzez obrazy niejako obok tekstu. Mogły jednak również działać samodzielnie jako obiekty związane z architekturą.