DOI article:
Karłowska-Kamzowa, Alicja: Przedstawienia odpowiedzialności indywidualnej na Sądzie Ostatecznym w sztuce średniowiecznej Zachodu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0081
PRZEDSTAWIENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI INDYWIDUALNEJ NA SĄDZIE OSTATECZNYM
79
23. Berlin, Galeria Preus. Kulturbesitz, Hieronim Bosch,
Św. Jan na wyspie Patmos
chodzi od niego małe, czarne monstrum z twarzą św. Jana. To nie szatan porywający atrament (choć narzę-
dzia pisarskie porozrzucane są na ziemi), to obraz zła osobistego, które św. Jan odrzucił. Czarne monstrum
należy do świata tzw. „fauny piekielnej", którą Bosch znakomicie potrafił malować. Stwory człeko-zwierzę-
co-roślinne, tworzone na podobnych zasadach (zmiana proporcji, irrealne połączenia fragmentów), występo-
wały jako groteskowe dekoracje lub elementy kreujące własny fantastyczny świat na marginesach rękopisów
iluminowanych francuskich, flamandzkich i północnoniderlandzkich. Weszły następnie do dekoracji Godzinek
drukowanych w końcu XV i na początku XVI w. Ten materiał wizualny, który w iluminatorstwie służył także
do wyrażania treści, Hieronim Bosch wykorzystał i siłą swego artyzmu nadał mu wielką moc działania.
Stworzył z niego język obrazowy. Niesłusznie uważano, że zrodziła go wyobraźnia artysty. W literaturze
przedmiotu od bardzo dawna rozszyfrowuje się literackie źródła pomysłów obrazowych Boscha105. Analiza
obrazu Sw. Jan na wyspie Patmos ze zbiorów berlińskich pozwala uznać, że monstrom nadawał artysta sens
moralny, mogły obrazować osobiste ludzkie zło (il. 23). W tryptyku ze zbiorów wiedeńskiej Akademii Sztuk
Pięknych zagadnienie to ujął szerzej (il. 24).
Starałam się na innym miejscu uzasadnić, że nie jest to obraz końca dziejów106. Braknie wskrzeszania
zmarłych, rozdzielania dobrych i złych. Krąg niebieski trwa, nie zszedł na ziemię; inaczej, zgodnie z normalną
tradycją przedstawił Hieronim Bosch obraz Sądu Ostatecznego - na tzw. stole madryckim z Prado107. Na
lewym skrzydle ukazał strącenie szatanów, grzech pierworodny i wygnanie z raju. W części środkowej -
cierpienia dusz w ciemnej dolinie nad brudną rzeką. Bardzo nieliczne dusze wybawiają aniołowie i niosą do
Pełna literatura przedmiotu została zestawiona w najnowszej, podstawowej monografii: Marijnissen, op.cit.
Karłowska-Kamzowa, Komu służyły moralitety Hieronima Boscha..., s. 325-339.
Marijnissen, op.cit., s. 329-345.
79
23. Berlin, Galeria Preus. Kulturbesitz, Hieronim Bosch,
Św. Jan na wyspie Patmos
chodzi od niego małe, czarne monstrum z twarzą św. Jana. To nie szatan porywający atrament (choć narzę-
dzia pisarskie porozrzucane są na ziemi), to obraz zła osobistego, które św. Jan odrzucił. Czarne monstrum
należy do świata tzw. „fauny piekielnej", którą Bosch znakomicie potrafił malować. Stwory człeko-zwierzę-
co-roślinne, tworzone na podobnych zasadach (zmiana proporcji, irrealne połączenia fragmentów), występo-
wały jako groteskowe dekoracje lub elementy kreujące własny fantastyczny świat na marginesach rękopisów
iluminowanych francuskich, flamandzkich i północnoniderlandzkich. Weszły następnie do dekoracji Godzinek
drukowanych w końcu XV i na początku XVI w. Ten materiał wizualny, który w iluminatorstwie służył także
do wyrażania treści, Hieronim Bosch wykorzystał i siłą swego artyzmu nadał mu wielką moc działania.
Stworzył z niego język obrazowy. Niesłusznie uważano, że zrodziła go wyobraźnia artysty. W literaturze
przedmiotu od bardzo dawna rozszyfrowuje się literackie źródła pomysłów obrazowych Boscha105. Analiza
obrazu Sw. Jan na wyspie Patmos ze zbiorów berlińskich pozwala uznać, że monstrom nadawał artysta sens
moralny, mogły obrazować osobiste ludzkie zło (il. 23). W tryptyku ze zbiorów wiedeńskiej Akademii Sztuk
Pięknych zagadnienie to ujął szerzej (il. 24).
Starałam się na innym miejscu uzasadnić, że nie jest to obraz końca dziejów106. Braknie wskrzeszania
zmarłych, rozdzielania dobrych i złych. Krąg niebieski trwa, nie zszedł na ziemię; inaczej, zgodnie z normalną
tradycją przedstawił Hieronim Bosch obraz Sądu Ostatecznego - na tzw. stole madryckim z Prado107. Na
lewym skrzydle ukazał strącenie szatanów, grzech pierworodny i wygnanie z raju. W części środkowej -
cierpienia dusz w ciemnej dolinie nad brudną rzeką. Bardzo nieliczne dusze wybawiają aniołowie i niosą do
Pełna literatura przedmiotu została zestawiona w najnowszej, podstawowej monografii: Marijnissen, op.cit.
Karłowska-Kamzowa, Komu służyły moralitety Hieronima Boscha..., s. 325-339.
Marijnissen, op.cit., s. 329-345.