DOI Artikel:
Karłowska-Kamzowa, Alicja: Przedstawienia odpowiedzialności indywidualnej na Sądzie Ostatecznym w sztuce średniowiecznej Zachodu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0082
80
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA
24. Wiedeń, Akademia Sztuk Pięknych, Hieronim Bosch, tryptyk,
część środkowa i fragment lewego skrzydła, strona wewnętrzna
dalekiego kręgu światłości wiecznej. Dusze cierpią za siedem Grzechów Głównych. Źródłem ich fizycznej
męki jest zło moralne. Bosch wyobraził to niezwykle sugestywnie, z wielkim realizmem.
Anioły wyprowadzające dusze z tego kraju cierpienia pozwalają określić obraz jako czyściec. W Godzin-
kach, przy modlitwach za zmarłych wyobrażano to umownie - nagie dusze zanurzane były w ogniu, niektóre
z nich wydobywały anioły. Ołtarz Boscha, który przypuszczalnie ilustrował ten sam temat, mógł być przezna-
czony do miejsca, gdzie modlono się za zmarłych. Wizja konkretności ich cierpień mogła zachęcać do niesie-
nia modlitewnej pomocy; dla żywych była ostrzeżeniem. W obrazie Sw. Jan na wyspie Patmos (Berlin, Dah-
lem) Bosch ukazywał, że zło można odrzucić. W tryptyku wiedeńskim przedstawił wizję cierpień kreowaną
przez zło moralne człowieka.
Porównanie z omówionym ołtarzem Mistrza z Alkmaar pozwala uchwycić odmienny sposób ukazywania
odpowiedzialności moralnej przez artystów pracujących w zbliżonym czasie108. Dramat męki zrodzonej ze zła
ludzkiego, pokuta dusz ludzkich przed Bogiem - oto wizja Boscha. Mistrz z Alkmaar przedstawił urodę
mieszczańskiego życia - pielęgnowane cnoty miały zyskać uznanie w oczach Boskiego Sędziego, dobre uczyn-
ki będą ważne w chwili Sądu Ostatecznego. Wyobrażano to już wcześniej, niekiedy w malarstwie ołtarzowym.
Z kolei Jan Mostaert na drugim planie autoportretu ukazał walkę diabła i anioła o swoją duszę. Również i ten
temat miał źródła w ówczesnym iluminatorstwie109.
Największym jednak osiągnięciem w kształtowaniu języka obrazowego było ukazanie potworności grze-
chów, którym nadano, obok szatańskiego, także i ludzkie oblicze. Ten sposób ilustrowania prawd moralnych
będzie często wykorzystywany w XVI w., szczególnie w Europie Północnej110.
108 Master of Alkmaar, Last Judgement with the Seven Works of Mercy, 1504, Amsterdam, Rijksmuseum, inv. nr 1538131.
109 N. Ro ger s, The Particular Judgement. Two Earlier Examples of a Motif in Jan Mostaert's Lost Self Portrait (1555-56),
„Out Holand" XCII: 1983, s. 125 n. Na miniaturze (il. 1) ukazuje klęczącą nagą duszę i dyskusję nad nią anioła i diabła. Na niebie
unosi się Bóg Ojciec (ujęty w półfigurze), aniołowie prezentują mu już dusze unoszone ku górze w tkaninie. Na innej miniaturze
- Boga Ojca zastąpił Abraham z duszą na łonie. Włączenie tego motywu do autoportretu było zupełnie wyjątkowe.
110 C. Harbison, The Last Judgement in XVI Century in Northern Europe. A Study of the Relation between Art and the
Reformation, London 1976, s. 70 n.
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA
24. Wiedeń, Akademia Sztuk Pięknych, Hieronim Bosch, tryptyk,
część środkowa i fragment lewego skrzydła, strona wewnętrzna
dalekiego kręgu światłości wiecznej. Dusze cierpią za siedem Grzechów Głównych. Źródłem ich fizycznej
męki jest zło moralne. Bosch wyobraził to niezwykle sugestywnie, z wielkim realizmem.
Anioły wyprowadzające dusze z tego kraju cierpienia pozwalają określić obraz jako czyściec. W Godzin-
kach, przy modlitwach za zmarłych wyobrażano to umownie - nagie dusze zanurzane były w ogniu, niektóre
z nich wydobywały anioły. Ołtarz Boscha, który przypuszczalnie ilustrował ten sam temat, mógł być przezna-
czony do miejsca, gdzie modlono się za zmarłych. Wizja konkretności ich cierpień mogła zachęcać do niesie-
nia modlitewnej pomocy; dla żywych była ostrzeżeniem. W obrazie Sw. Jan na wyspie Patmos (Berlin, Dah-
lem) Bosch ukazywał, że zło można odrzucić. W tryptyku wiedeńskim przedstawił wizję cierpień kreowaną
przez zło moralne człowieka.
Porównanie z omówionym ołtarzem Mistrza z Alkmaar pozwala uchwycić odmienny sposób ukazywania
odpowiedzialności moralnej przez artystów pracujących w zbliżonym czasie108. Dramat męki zrodzonej ze zła
ludzkiego, pokuta dusz ludzkich przed Bogiem - oto wizja Boscha. Mistrz z Alkmaar przedstawił urodę
mieszczańskiego życia - pielęgnowane cnoty miały zyskać uznanie w oczach Boskiego Sędziego, dobre uczyn-
ki będą ważne w chwili Sądu Ostatecznego. Wyobrażano to już wcześniej, niekiedy w malarstwie ołtarzowym.
Z kolei Jan Mostaert na drugim planie autoportretu ukazał walkę diabła i anioła o swoją duszę. Również i ten
temat miał źródła w ówczesnym iluminatorstwie109.
Największym jednak osiągnięciem w kształtowaniu języka obrazowego było ukazanie potworności grze-
chów, którym nadano, obok szatańskiego, także i ludzkie oblicze. Ten sposób ilustrowania prawd moralnych
będzie często wykorzystywany w XVI w., szczególnie w Europie Północnej110.
108 Master of Alkmaar, Last Judgement with the Seven Works of Mercy, 1504, Amsterdam, Rijksmuseum, inv. nr 1538131.
109 N. Ro ger s, The Particular Judgement. Two Earlier Examples of a Motif in Jan Mostaert's Lost Self Portrait (1555-56),
„Out Holand" XCII: 1983, s. 125 n. Na miniaturze (il. 1) ukazuje klęczącą nagą duszę i dyskusję nad nią anioła i diabła. Na niebie
unosi się Bóg Ojciec (ujęty w półfigurze), aniołowie prezentują mu już dusze unoszone ku górze w tkaninie. Na innej miniaturze
- Boga Ojca zastąpił Abraham z duszą na łonie. Włączenie tego motywu do autoportretu było zupełnie wyjątkowe.
110 C. Harbison, The Last Judgement in XVI Century in Northern Europe. A Study of the Relation between Art and the
Reformation, London 1976, s. 70 n.