DOI Artikel:
Karłowska-Kamzowa, Alicja: Przedstawienia odpowiedzialności indywidualnej na Sądzie Ostatecznym w sztuce średniowiecznej Zachodu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0084
82
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA
VI. ZAKOŃCZENIE
Eschatologiczne wizje w sztuce chrześcijańskiej zmieniały się wraz z rozwojem doktryn teologicznych i po-
glądów religijnych wyznawców. Ewolucja była także związana ze zmianami formy w twórczości artystycznej.
Ilustrowanie tak skomplikowanych problemów nie było proste - frapowało jednak artystów, którzy tworzyli nie-
kiedy nowe, własne sposoby obrazowania. Należeli do tej grupy na przykład anonimowy twórca mozaiki w bazy-
lice S. Clémente w Rzymie, rzeźbiarz tympanonu w Conques we Francji, Giovanni Pisano, Giotto, Buffalmacco
i Hieronim Bosch. Nowe ujęcia potrafili również tworzyć mistrzowie prowincjonalni, jak na przykład twórca
malowidła Sądu Ostatecznego w Cahors. Pozwala to postawić pytanie, czy omawiany problem był przedstawiany
na obrzeżach kultury łacińskiej - w Europie Środkowo-Wschodniej i Basenie Morza Bałtyckiego?
Typowe, ogólne przedstawienia Sądu Ostatecznego były wyobrażane często, szczególnie w malowidłach
ściennych. W kościołach prowincjonalnych należały do tzw. „programów katechetycznych"111, wzbogacanych
niekiedy przedstawieniami dobrych uczynków. Była to aluzja do odpowiedzialności moralnej człowieka, która
rozliczona zostanie na końcu dziejów. Wprowadzano także obrazy ukazujące znaczenie modlitw dla ratowania
dusz czyśćcowych"2, jak na przykład na obrazie tablicowym ze Skandynawii113 oraz znaczenie ponawianej
ofiary Chrystusa dla dusz na Sądzie Ostatecznym114. Z przedstawieniami Sądu Ostatecznego łączono wyobra-
żenia cnót i grzechów, nigdy jednak nie złączono jego obrazu z konkretną żyjącą osobą. Wyodrębniony wątek
dobrych uczynków ozdobił wyjątkowo malowidło fundacyjne z Austrii ( 1 połowa XV w.)115, a skrócony obraz
Sądu Ostatecznego kaplicę mieszczańskiej rodziny Winterfeldów w kościele Mariackim w Gdańsku (2 ćwierć
XV w.)116. Daleko jej do realizacji bolońskich, fundowanych w tym samym czasie przez patrycjat włoski (por.
s. 69), ale pojawienie się tego tematu w kontekście rodzinnej fundacji godne jest odnotowania. Przenikały do
nas również drobniejsze motywy z przedstawień eschatologicznych Italii, może za pośrednictwem miniatur117.
Wśród znanych nam dzieł na tych obszarach braknie obrazów spięcia dramatycznego w przedstawieniu tej
problematyki wobec konkretnych osób - tak wyraźnego w dziełach włoskich, szczególnie z 1 połowy XIV w.,
a na Północy z końca XV stulecia118.
Komentując przedstawienia odpowiedzialności indywidualnej na Sądzie Ostatecznym w sztuce łacińskie-
go Średniowiecza, można zapytać jak pojęcia te funkcjonują dziś. Powszechne zbawienie jest omawiane w
jednym z nurtów teologii"9, diabeł żyjący w czynach zbrodniczych poszczególnych ludzi120, otchłań wieczna
jako nicość121 są przedmiotem esejów, dzieł literackich. Nie przedstawia się ich w malarstwie czy rzeźbie.
111 A. Karło wska-Kamzo w a, Gotyckie malarstwo ścienne w Europie środkowo-wschodniej, Poznań 1984, s. 97-99.
112 W muzeum w Bolzano wystawiony jest transfer malowidła ściennego. Uznać je trzeba za dzieło malarza z północnej
strony Alp. Pochodzi z kościoła w Innichem z 1503 r. (il. 25).
113 Szwecja, Forsa, ołtarz namalowany przez Haaken Gullesen w 1 ćw. XVI w.; L. В i an с h i, D. Giunta, Iconografia di
S. Catherina da Siena, Roma 1988, kat. nr 376, s. 394, tab. XXV (il. 26).
114 Polska, Toruń, kościół Św. Jana; por. J. Domasłowski, A. Karło wska-Kamzo w a, M. Kornecki, H. Małki e-
wiczówna, Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984, s. 236, rys. 34, tamże literatura wcześniejsza. Malowidło jest
dziełem bardzo dobrego malarza z Europy Północnej. Temat był jednak realizowany w malarstwie włoskim, także tablicowym
z poł. XIV w.
115 Lienz, kościół paraf. O. Demus, Zu den Freskenfunden des Jahrzehnts letzten, „Ósterreichische Zeitschrift fur Kunst
und Denkmalpflege" XXIII: 1969, z. 3/4, s. 202-208, il. 204, malowidło datowane na 1454 r.
116 J. Domasłowski, A. Karło wska-Kamzo w a, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, War-
szawa 1990, s. 41, il. 25, 26.
117 „Piętrowa geografia" piekieł ukazana została w malowidle w Tortuna w Szwecji z ok. 1500 г., por. A. N i 1 s e n, Program
och Funktion i senmedeltida kalkmalerei, Stockholm 1986, np. Tortuna, s. 244, 245. Heretycy płonący w sarkofagach zostali
ukazani w wersji wywodzącej się z ilustracji piekła Dantego (także ściennych - np. w kaplicy Stozzich we Florencji) w prowin-
cjonalnym kościele w Lubiechowej na Śląsku. Były to czasy walki z Husytami - por. Domasłowski, Karłowska-Kamzo-
wą Kornecki, Małkiewiczówna, op.cit., il. 283, 282, s. 372-376.
118 Nil sen, op.cit., il. 283, 282, s. 372-376. W Polsce do tego nurtu należy dekoracja kaplicy szpitala we Fromborku z 2
ćw. XV w. - por. Domasłowski, Karłowska-Kamzową Kornecki, Małkiewiczówną op.cit., s. 230, il. 193.
119 W. Hryniewicz, Nadzieja zbawienia dla wszystkich. Od eschatologii do eschatologii nadziei, Warszawa 1989.
120 D. de Rougemont, Udział diabla, Warszawa 1992.
121 Problem ten w sposób niezwykle nowoczesny przedstawił już Andréa Mantegna na obrazie: Zejście do otchłani, ze
zbiorów Barbary Johnson. Interpretacja obrazu czarnej przestrzeni jako nicości jest możliwa w nawiązaniu do jego Pokłonu Trzech
Króli (Florencja, Uffizie). Maria z Dzieckiem w otoczeniu aniołków siedzi na tle groty z ogromną czarną czeluścią w centrum.
Tworzą rodzaj „ściany" odgradzającej wiernych od nicości.
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA
VI. ZAKOŃCZENIE
Eschatologiczne wizje w sztuce chrześcijańskiej zmieniały się wraz z rozwojem doktryn teologicznych i po-
glądów religijnych wyznawców. Ewolucja była także związana ze zmianami formy w twórczości artystycznej.
Ilustrowanie tak skomplikowanych problemów nie było proste - frapowało jednak artystów, którzy tworzyli nie-
kiedy nowe, własne sposoby obrazowania. Należeli do tej grupy na przykład anonimowy twórca mozaiki w bazy-
lice S. Clémente w Rzymie, rzeźbiarz tympanonu w Conques we Francji, Giovanni Pisano, Giotto, Buffalmacco
i Hieronim Bosch. Nowe ujęcia potrafili również tworzyć mistrzowie prowincjonalni, jak na przykład twórca
malowidła Sądu Ostatecznego w Cahors. Pozwala to postawić pytanie, czy omawiany problem był przedstawiany
na obrzeżach kultury łacińskiej - w Europie Środkowo-Wschodniej i Basenie Morza Bałtyckiego?
Typowe, ogólne przedstawienia Sądu Ostatecznego były wyobrażane często, szczególnie w malowidłach
ściennych. W kościołach prowincjonalnych należały do tzw. „programów katechetycznych"111, wzbogacanych
niekiedy przedstawieniami dobrych uczynków. Była to aluzja do odpowiedzialności moralnej człowieka, która
rozliczona zostanie na końcu dziejów. Wprowadzano także obrazy ukazujące znaczenie modlitw dla ratowania
dusz czyśćcowych"2, jak na przykład na obrazie tablicowym ze Skandynawii113 oraz znaczenie ponawianej
ofiary Chrystusa dla dusz na Sądzie Ostatecznym114. Z przedstawieniami Sądu Ostatecznego łączono wyobra-
żenia cnót i grzechów, nigdy jednak nie złączono jego obrazu z konkretną żyjącą osobą. Wyodrębniony wątek
dobrych uczynków ozdobił wyjątkowo malowidło fundacyjne z Austrii ( 1 połowa XV w.)115, a skrócony obraz
Sądu Ostatecznego kaplicę mieszczańskiej rodziny Winterfeldów w kościele Mariackim w Gdańsku (2 ćwierć
XV w.)116. Daleko jej do realizacji bolońskich, fundowanych w tym samym czasie przez patrycjat włoski (por.
s. 69), ale pojawienie się tego tematu w kontekście rodzinnej fundacji godne jest odnotowania. Przenikały do
nas również drobniejsze motywy z przedstawień eschatologicznych Italii, może za pośrednictwem miniatur117.
Wśród znanych nam dzieł na tych obszarach braknie obrazów spięcia dramatycznego w przedstawieniu tej
problematyki wobec konkretnych osób - tak wyraźnego w dziełach włoskich, szczególnie z 1 połowy XIV w.,
a na Północy z końca XV stulecia118.
Komentując przedstawienia odpowiedzialności indywidualnej na Sądzie Ostatecznym w sztuce łacińskie-
go Średniowiecza, można zapytać jak pojęcia te funkcjonują dziś. Powszechne zbawienie jest omawiane w
jednym z nurtów teologii"9, diabeł żyjący w czynach zbrodniczych poszczególnych ludzi120, otchłań wieczna
jako nicość121 są przedmiotem esejów, dzieł literackich. Nie przedstawia się ich w malarstwie czy rzeźbie.
111 A. Karło wska-Kamzo w a, Gotyckie malarstwo ścienne w Europie środkowo-wschodniej, Poznań 1984, s. 97-99.
112 W muzeum w Bolzano wystawiony jest transfer malowidła ściennego. Uznać je trzeba za dzieło malarza z północnej
strony Alp. Pochodzi z kościoła w Innichem z 1503 r. (il. 25).
113 Szwecja, Forsa, ołtarz namalowany przez Haaken Gullesen w 1 ćw. XVI w.; L. В i an с h i, D. Giunta, Iconografia di
S. Catherina da Siena, Roma 1988, kat. nr 376, s. 394, tab. XXV (il. 26).
114 Polska, Toruń, kościół Św. Jana; por. J. Domasłowski, A. Karło wska-Kamzo w a, M. Kornecki, H. Małki e-
wiczówna, Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984, s. 236, rys. 34, tamże literatura wcześniejsza. Malowidło jest
dziełem bardzo dobrego malarza z Europy Północnej. Temat był jednak realizowany w malarstwie włoskim, także tablicowym
z poł. XIV w.
115 Lienz, kościół paraf. O. Demus, Zu den Freskenfunden des Jahrzehnts letzten, „Ósterreichische Zeitschrift fur Kunst
und Denkmalpflege" XXIII: 1969, z. 3/4, s. 202-208, il. 204, malowidło datowane na 1454 r.
116 J. Domasłowski, A. Karło wska-Kamzo w a, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, War-
szawa 1990, s. 41, il. 25, 26.
117 „Piętrowa geografia" piekieł ukazana została w malowidle w Tortuna w Szwecji z ok. 1500 г., por. A. N i 1 s e n, Program
och Funktion i senmedeltida kalkmalerei, Stockholm 1986, np. Tortuna, s. 244, 245. Heretycy płonący w sarkofagach zostali
ukazani w wersji wywodzącej się z ilustracji piekła Dantego (także ściennych - np. w kaplicy Stozzich we Florencji) w prowin-
cjonalnym kościele w Lubiechowej na Śląsku. Były to czasy walki z Husytami - por. Domasłowski, Karłowska-Kamzo-
wą Kornecki, Małkiewiczówna, op.cit., il. 283, 282, s. 372-376.
118 Nil sen, op.cit., il. 283, 282, s. 372-376. W Polsce do tego nurtu należy dekoracja kaplicy szpitala we Fromborku z 2
ćw. XV w. - por. Domasłowski, Karłowska-Kamzową Kornecki, Małkiewiczówną op.cit., s. 230, il. 193.
119 W. Hryniewicz, Nadzieja zbawienia dla wszystkich. Od eschatologii do eschatologii nadziei, Warszawa 1989.
120 D. de Rougemont, Udział diabla, Warszawa 1992.
121 Problem ten w sposób niezwykle nowoczesny przedstawił już Andréa Mantegna na obrazie: Zejście do otchłani, ze
zbiorów Barbary Johnson. Interpretacja obrazu czarnej przestrzeni jako nicości jest możliwa w nawiązaniu do jego Pokłonu Trzech
Króli (Florencja, Uffizie). Maria z Dzieckiem w otoczeniu aniołków siedzi na tle groty z ogromną czarną czeluścią w centrum.
Tworzą rodzaj „ściany" odgradzającej wiernych od nicości.